Հայրը

ՀԱՅՐԸ

Առաջին անգամ հրապարակված «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում (2012)

Հայրը նրան բացատրել էր, թե որտեղ պիտի հանդիպեն: - Սա` կայարանը, - ասել էր հայրն ու սիգարեթի տուփը դրել աթոռին: - Սա` գնացքները. այստեղ նստելու տեղ չկա: Նստելու տեղ միայն այստեղ կա` տոմսարկղների մոտ:

Երեկոյան, սակայն, որոշեցին միասին գնալ: Առավոտը շուտ երեքով կգնան շուկա, միրգ կառնեն, հետո երեքով էլ կգնան կայարան: Բայց առավոտը եկավ, ու մինչ Հայկը վեր կկենար, կլվացվեր, բան կուտեր, մինչ մայրը կսանրվեր` հայրն արդեն վաղուց չափչփում էր սենյակները. և չդիմացավ ու ասաց. – Մինչև դուք պատրաստվեք` ես կհասցնեմ շուկա գնալ: Կհանդիպենք կայարանում: Տեղը հիշու՞մ ես:

Հայկն ասաց այո:

Հայկը չէր սիրում շուտ վեր կենալ: Ու հաճույքով արթնացել էր իր սիրած ժամին` տասին: Ու դանդաղ, երկար լվացվել էր, հիմա սափրվում էր, երբ հայրը գնաց: Մայրը ձվածեղ պատրաստեց, ու Հայկը նստեց նախաճաշելու:

Մայրն արագ հագնվեց: - Չուշանանք, - շտապեցրեց նա:

- Դեռ կես ժամ է անցել, - ասաց Հայկը: - Կես ժամում նա հազիվ շուկա հասած լինի: Պլյուս կես ժամ` առուտուր, պլյուս ամենաքիչը մի տասնհինգ րոպե` մինչև կայարան հասնի: Մենք ունենք ուրեմն քառասունհինգ րոպե, իսկ մեր ճամփան քսան րոպե է տևելու:

Բայց տասնհինգ րոպեից արդեն դուրս եկան:

Ավտոբուսով երեք կանգառ, մետրոյով հինգ կանգառ: Հայկը նախապատրաստել էր չորս հատ հինգ կոպեկանոց:

Մետրոյից դուրս եկան ուղիղ կայարանի մեջ: Հսկայական ժամացույցի վրա տասնմեկից յոթ էր պակաս:

- Սպասիր հասկանամ, - ասաց Հայկը: - Նա ասաց` դեպի ձախ:

Գլխավոր սրահից դեպի ձախ, իսկապես, մի սրահ էր բացվում` նստարաններով ու տոմսարկղներով: Կայարանի ներսում նստելու ուրիշ տեղ, իսկապես, չկար:

- Նա քեզ ի՞նչ ասաց, - հարցրեց մայրը:

- Այստեղ ենք սպասում: Ամեն ինչ ճիշտ է: Երևի դեռ չի եկել: Գնանք նստենք:

Բայց սպասասրահում այնքան տոթ էր, որ մայր ու որդի չնստեցին, այլ գնացին կայարանի գլխավոր մուտքի շեմին կանգնեցին, ու մայրը սիգարեթ վառեց:

Հայկը նրան թողեց ծխելու, ինքը ներս մտավ. եթե հայրն ուրիշ կողմից գա, իրար չկորցնեն:

Մայրը մոտեցավ նրան: - Չկա՞:

- Ոչ:

- Դե լավ, գնանք նստենք:

Հայկը գնաց մորը տեղավորեց նստարանին, պարկը դրեց մոր կողքը, իսկ ինքը դուրս եկավ գլխավոր սրահ:

Այսօր դեռ չէր ծխել: Կարող էր և զսպել, բայց կարելի էր` քանի որ հայրն ուշանում է… Բայց ծուլացավ ծմակ փնտրել այդ մարդաշատ տեղում, հետո էլ անընդհատ ցնցվել` այն կապույտ բաճկոնովը հո հա՞յրը չէ: Բազմության խորքերում փնտրեց հոր հարազատ քայլվածքը, մազերը, բաճկոնը, հայրը չկար, ու նա շարունակեց քայլել ու դեսուդեն նայել ու մի տեսակ մոռացավ ծխելու մասին:

Դուրս եկավ մատույց: Էլեկտրագնացները կազմ ու պատրաստ շարված էին: Նա նայեց ժամատախտակին. եթե հայրը գա, նրանք կհասցնեն տասնհինգ րոպեից շարժվող գնացքին: Հակառակ դեպքում պետք է սպասել ևս կես ժամ:

Նա մոտեցավ պատմական շոգեքարշին ու կարդաց հուշատախտակը, ըստ որի Ֆինլանդիա պետությունը սույն հուշաքարշը նվիրում է մեր ՍՍՀՄ-ին այն առթիվ, որ դրանով Ֆինլանդիա է փախել Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը, մեքենավարի խցիկում, ու դրանով էլ ետ է վերադարձել: Եվ որպեսզի ժանդարմները սահմանի վրա չբռնեն մեքենավարի խցիկում թաքնված Իլյիչին, մեքենավարը շոգեքարշն անջատել է գնացքից ու քշել ջրի պակասը իբր թե լրացնելու, իսկ երբ վերադարձել է` ժանդարմներն արդեն հեռացած են եղել: Ու Իլյիչը փրկվել է ժանդարմների ձեռքից:

Հայկը վերադարձավ սպասասրահ ու մոր տեսադաշտն ընկնելուց առաջ գրպանը շոշափեց. սիգարեթի դավաճան տուփը հո շատ չի՞ գծագրվել: Մայրը գնաց հերթապահելու ու ծխելու, իսկ Հայկը նստեց ու էլեկտրագնացքում քառասունհինգ րոպե անգործությունից կարդալու համար նախատեսված գիրքը պարկից հանեց ու սկսեց կարդալ:

Անցավ ևս տասնհինգ րոպե, Հայկը հանկարծ գլուխը բարձրացրեց ու տեսավ մոտեցող մորը:

- Ի՛նչ եղավ այդ մարդը, - բարկացավ Հայկը:

- Գուցե մեզ չի՞ գտնում:

- Եթե եկած լիներ` ինչպե՞ս պիտի չգտներ, իր ասած տեղում սպասում ենք:

- Գուցե գնացել է ուրի՞շ շուկա: Իր իմացածը չի գտել ու ուրի՞շ տեղ է գնացել:

- Մենք այդ շուկայում երկուսով ենք եղել: Ես տեղը հիշում եմ ինքը չի հիշու՞մ: Ես երեկ նրան բացատրեցի, չէ՞:

- Նա տեղը լավ չէր հիշում, - ասաց մայրը:

- Միշտ ժամանակի պատկերացումը կորցրած ման է գալիս, - ասաց Հայկը: - Ուր որ է կգա ու շատ կզարմանա, որ ասենք ուշացել է:

Մայրը նստեց, իսկ Հայկը գնաց հերթապահելու:

Հոր և ժամանակի փոխհարաբերությունը բարդ էր: Հայկը եկել էր եզրակացության, որ օրենք բանաձևել հնարավոր չէ: Եթե, ասենք, տեղ պիտի գնան` ժամը քանիսն է հարցին հայրը միշտ մեկ կամ երկու ժամ առաջ կգցի, որ չուշանան ու հասնեն ու դեռ մի ժամ էլ սպասելով նյարդայնանան: Բայց հայրը ժամանակն առաջ էր գցում նույնիսկ հակառակ պարագաներում: Եթե Հայկն ասել է երեք ժամից կգա ու եկել է մի ժամից, ու սպասում է իրեն գովեն` հայրը հանկարծ կասի. «Ինչու՞ այսքան ուշացար»: Կամ եթե Հայկն արթնացել է վաղ ու հորը գոռում է` ժամը քանիսն է` հոր ասածից նորից պետք է հանել երկու ժամ, որպեսզի ճիշտ ժամանակն իմանալ, նույնիսկ եթե կիրակի է, ու ո՛չ միայն շտապելու, այլև ընդհանրապե՛ս ինչ-որ բան անելու ոչինչ չկա: Ասենք, հայրը գալիս է աշխատանքից ու հայտարարում, որ մի շաբաթից գործուղման է մեկնելու: Տեղնուտեղը ճամպրուկը կդնի հյուրասենյակում ու կբացի, ու մեջը կգցի մի զույգ գուլպա: Ու ճամպրուկն ամբողջ շաբաթը բացված կմնա սենյակի կենտրոնում, ու ամեն օր մեջը կավելանա ևս մի զույգ գուլպա կամ մի թաշկինակ, մինչև որ վերջին օրվա երեկոյան հայրը վերջապես ամեն ինչ մի կես ժամում կդասավորի: - Դա այդպես կլիներ անպայման, եթե միայն չլիներ ամեն տեղ հասնող ու ամեն ինչ կարգավորող մայրը: Տրամաբանություն այդ հարցում Հայկը չէր գտնում: Հայրը, օրինակ, հպարտանում էր, որ երբեք ոչ մի տեղ չի ուշանում: Բայց մի անգամ այնպես կարող էր ուշանալ, որ նախորդ քսան տարվա չուշացումը միանգամից հեչ էր լինում: Օրինակ, ինչպես հիմա:

Ըստ Ռոբերթ Շեքլիի «Փնտրումի տեսության», որպեսզի երկու մարդ տիեզերքում գտնեն միմյանց` ավելի լավ է, որ մեկը կանգնած մնա, իսկ մյուսը նրան փնտրի, ու այդ դեպքում վաղ թե ուշ կհանդիպեն: Իսկ եթե երկուսն էլ շարժվեն քաոսային անհաշվարկ ուղիներով` գուցե երբեք էլ չհանդիպեն: Ու Հայկը հիմա դանդաղ ետուառաջ էր գնում, ոչ այնքան բազմության մեջ հոր պատկերը նշմարելով, որքան սպասելով որ հայրն իրեն տեսնի, քանզի իր հայրն ակտիվ մարդ է, նաև` գիտաֆանտաստիկա չի սիրում ու հազիվ թե հիշում է Ռոբերթ Շեքլիի «Փնտրումի տեսությունը»: Հայրն ուներ իր սեփական տեսությունը, ըստ որի ինչքան էլ փնտրվողն անշարժ մնա կամ շարժվի, ինքն այնպիսի արագություն կբացի, որ փնտրվողի արագությունն իր նկատմամբ համարյա զրո կլինի, այսինքն` փնտրվողը կմնա անշարժի դերում. ուրեմն ավելի լավ է սպասես, որ ինքը քեզ գտնի: Որովհետև եթե նույնիսկ հատուկ չփնտրի էլ` էլի ի վերջո կընդհարվի քեզ, այնքան արագ է տեղաշարժվում:

Ու Հայկը քայլում էր ու ուղղակի մարդկանց նայում, ահա մի գեղեցկուհի սևամորթ աղջիկ նշմարեց ու մի քիչ կանգնեց ու պարզապես հիացավ, ու ինչքան տարբեր են այս բազմության սովորական, առօրյա, զզվելի քաղքենիներն ու գուցե նույնքան հիմար, բայց գոնե հաճելի արտաքինով ջինսով տղաները, որոնք կարծես ռուս չեն, տուրիստ են, ու իր ագրեգատով պատճառած անհարմարությանն ու ամբոխի քաղցր հայացքներին ու խոսքերին անհաղորդ այս հեծանվորդ տղան, որ խրվել ամենաթունդ ժխորն ու հպարտ տանում-առաջնորդում է իր բասկետբոլիստ հասակը, հեղհեղուկ մազիկները, մինչև ծնկները ծալած գունաթափ ջինսը, Պուգաչովայի քրտնած, հարթ երեսն իր հուժկու վարդագույն թոքերի վրա ու «կրակ ու ջուր անցած»՝ իր ճանապարհորդական հեծանիվ-ընկերոջը: Ու հետաքրքիր է սևամորթ ազգի այս թռիչքային սիրունությունն ու տգեղությունը, և նրանց գունաթափ ափերը սև ձեռքերի ներքո ու նրանց գանգուրիկ, մանրիկ, փափլիկ, խճճված ու շատ` այդ մազերը:

Հայկը նայեց` մայրն այնտեղ նստած էր, հայրը, ո՛չ, նրա կողքին չէր, ուրեմն դեռ չէր գտնվել, և ուրեմն ու՞ր է կորել այդ մարդը, չեղավ, չէ՛, մի ժամ է սպասում ենք, հիմա հերթ չկա, տոմս առնե՞մ թե սպասեմ նա գա նոր առնեմ, Նեկրասովյան շուկայից նա պիտի տաքսիով հասներ Ապստամբության հրապարակ ու երկրորդ կանգառ մետրոյին պիտի իջներ` ու հիմա այստեղ կլիներ: Ու՞ր է: Հայկը քայլեց կայարանի այն բոլոր անկյուններով, որոնք նրա կարծիքով կարող էր հայրն ընտրած լինել սպասելու համար: Ու մատույցում նույնպես հայր չկար, ու Հայկը վերադարձավ մոր մոտ:

«Եվրոպան այժմ չէր կասկածում, որ ռուսական զորքը կարող է հրաշքներ գործել: Բեռլինի գրավմանը ռուսները կորցրեցին 100 մարդ, պրուսացիները` 8000-ից ավելի: Համեմատությունը զարմանալի է:

Բայց գլխավորն արված է. մենք եղանք Բեռլինում:

Իսկ Բեռլինի բանալիները հանդիսավոր կերպով փոխադրվեցին Պետերբուրգի Կազանյան տաճարը - ընդմիշտ այնտեղ պահպանման:

Պատմականորեն մեզ մոտիկ ժամանակ, Մեծ Հայրենական պատերազմի դաժան տարիներին, Հիտլերը համառորեն ձգտում էր Լենինգրադ, որտեղ գտնվում էին նրա մայրաքաղաքի բանալիները... Բայց այդ բանալիներն անհասանելի եղան գերմանացիների համար:

Բեռլինի բանալիները մինչև այժմ էլ մեր ձեռքում են:

Մենք ստացել ենք դրանք նախնիներից մեր` ընդմիշտ պահպանման», - ասում էր Հայկի գիրքը:

Այնտեղ ներս էին նայում ու դուրս գնում տձև, հաստ բարձ ասես լինեն` կանայք, էստեղ նստոտած էին ով պատահեր, ու բոլորը, անկախ տարիքից ու սեռից` տգեղ, ու սպասասրահի կեղտոտ հատակը` տգեղ, տոմսերի հերթը` անշարժ, անախորժ խոսակցություններն ու մարդկանց տգեղ, սառած հայացքները… Նրա կողքին հարմարվեց մի հայրիկ երկու փոքրիկ աղջնակների հետ, մայրը նրանց լքեց ու փախավ ինչ-որ տեղ, ու աղջնակներն սկսեցին կոշիկները հանել ու հագնել, նրանց շորիկները չգիտես ինչու Հայկի մեջքի ետևն էին խցկվում, նրանք սողում ու խաղում էին նստարանի վրա, ու նրանց հոտավետ ոտիկներն աքացի էին տալիս Հայկին. նա տեղաշարժվեց որքան կարելի է հեռու, համարյա կպավ իր համար հանգիստ քնած մարդու կոշիկին, որ տեղ տա այդ երեխաներին. նա նեղվում էր ու իբր թե գիրք կարդում, որովհետև եթե վեր կենար` տեղը կորած էր, իսկ աղջնակները խաղում էին նրա հետ, բայց նա փայտի պես նստած էր քիթը գրքի մեջ, որովհետև եթե ռեակցիա տար` պիտի հայհոյեր: Հայրիկն աղջնակների նեղվում էր Հայկից ոչ պակաս, ու որքան կարող էր նկատողություն էր անում, ու ժամանակ առ ժամանակ աղջնակներից մեկը հենց այդպես բոբիկ փախչում էր սպասասրահից, հայրը նետվում էր նրա ետևից, իսկ այստեղ մնացածն արդեն ծավալվում էր անօրինակ, ու Հայկը «փառք քեզ աստված» արտաշնչեց, երբ եկավ նրանց մայրն ու երկու րոպեում ամեն ինչ լռեցրեց ու տեղը բերեց, ու նրանք կոշիկները հագան ու գնացին:

Դիմացի նստարանին նստած կոլխոզուհիները պաղպաղակ էին ուտում ուղիղ Հայկի ջինսի վրա, Հայկը կարդում էր ռուս զինվորի կորովի ու ռուս ազգի հաղթանակների մասին ու ոչ մի բան չէր մտածում, մինչև աչքերը չբարձրացրեց ու չտեսավ մորը:

- Հը՞:

- Չգիտեմ էլ ինչ մտածել: Կարո՞ղ է կայարանն է խառնել:

- Ինչ ես խոսում...

- Թե` եկել է մեզ չի գտել ու գնացել է արդեն...

- Ուզու՞մ ես, դու այստեղ նստիր, ես հասնեմ Կոմարովո ու ետ գամ, տեսնեմ այնտեղ է, թե ոչ:

- Այդ էր պակաս` մենք էլ իրար կորցնենք: Ժամը քանի՞սն է:

- Մեկը:

Հայկը կերավ մոր տված պաղպաղակը, կքելով այնպես, որ հանկարծ ոչ իր, ոչ կոլխոզուհիների վրա չկաթա, ու դուրս եկավ սպասասրահից: Հրմշտոց, կոպտություն, հերթեր: Հայկն արագ փախավ մատույց: Պատվավոր շոգեքարշի մոտ ծակ գտավ ու դուրս եկավ կողքի փողոց` խուլ, լուռ. հայրն այսքան ուշացել է` թող մի քիչ էլ ուշանա: Տաքսիների աղմուկից հեռացավ, ու դժվարությամբ սկսեց սիգարեթի թաքցրած տուփը հանել: Ու ամոթ էր, որովհետև ամեն անցորդ նայում էր նրան ու հասկանում, որ այս տղան ահա ինչ-որ մեկից այստեղ է փախել թաքուն ծխելու համար, ու Հայկը զգաց, որ դա իր երեսին է գրված:

Նա վառեց սիգարեթն ու ինչ-որ բակ մտավ, ու իսկույն սկսեց ելք փնտրել: Բայց ոչ մի ելք փողոց դուրս չէր գալիս: Ու բոլոր կամարները դարպասապատ էին: Իսկ հետ դառնալ ու եկած ճամփով դուրս գալ Հայկը չէր ուզում: Վերջապես, մի կամարի դարպասի մեջ մի բաց դռնակ գտավ, մինչև կեսն էլ չծխած սիգարեթը նետեց ու աղմկոտ փողոց ելավ: Ու երկու րոպեում նորից կայարանում էր: Հեռվից նայեց` մայրը միայնակ էր: Մտածեց ու մտավ մետրո` գուցե այդտե՞ղ է հայրը: Առաջին անգամ էր մետրո մտնում առանց գնալու կարիքի, ու իրենից անկախ` արագությունը ցածր էր: Ու նրան հրում էին ամեն կողմից, քանի որ բազմամիլիոն քաղաքը շտապեցնում է, ու պետք է համարյա վազելով շարժվել ու մետրոյի մատույցում ընտրել այն տեղը, որը նպատակի կանգառում ելքին մոտ է: Հայրը, իհարկե, այդտեղ չէր:

Մայրն անթարթ աչքերով նայում էր դռանը: Առավոտվա թարմ տեսքը կորցրել էր: Չորացել ու պառավել ու չար, ջղային տեսք ուներ:

- Ինչ է պատահել տեսնես, - ասաց մայրը:

- Չեմ պատկերացնում, - ասաց Հայկը:

Թույլատրելի ուշացման բոլոր սահմաններն անցել են: Հայրը չկար - անհասկանալի է: Հայկը կյանքում ծառ չի տնկել: Հայրը տնկել է, պատմում է, որ զարմանալի է: Բայց Հայկը հիշում է. երբ փոքր էր` կապույտ գույնի, թևերին կարմիր սլաքներով «սպայական» բաճկոնակը հագնում ու իջնում էր բակը. բակային եսիմ ուր կորած ընկեր. - Պատերազմ խաղա՞նք: - Այո, իհարկե, տեսնում ես, ես էլ դրա համար եմ հագնվել: - Ու իրենց խաղը բակից փողոց, ու հենց այդ փողոցը` նեղլիկ, մանր տնակներով, սալարկած, երկու կողմից մայթերի կողքին` երկու զվարթ երկար առվակ, տաշեղը գցում ես ու նայում, թե ինչպես է կամուրջ-խողովակի մի կողմից մյուսն անցնում ու սլանում հեռու՜. ու ծառերը: Հաստաբուն, կանաչ հսկայական սաղարթներով: Որոնք տնկել են հայրն ու ընկերները:

Հիմա ասֆալտ է: Երբ հայրը թուղթը ձեռքին գնաց տնետուն` առաջինը Ավետիք Իսահակյանը ստորագրեց - «Առվակներն ափսոս են, ծառերն ափսոս են, սիրուն է, չէ՛»... Հին առվակների եղած տեղը հիմա նոր ծառեր են տնկել, ավտոների ճամփան այդպիսով լայնացրել են. չեն աճում. մի երկուսը բայց աճել են, ու արդեն բավական հին են, ու Հայկը հանկարծ կասկածում է. հոր տնկա՞ծ ծառերի ստվերն է նա հիշում իր կապույտ-կարմիր բաճկոնի վրա, թե՞ այդ նորերն արդեն:

Երեկ հայրը տուն դարձավ` հոգնա՜ծ, սև՜, ծարա՜վ. ինքնաթիռի տոմսի ու մորաքրոջ ջրատար խողովակների հատուկ չճարվող ծորակի ոդիսականների միջև մտել է մի սրճարան, որ բան ուտի: Որ հայրը մտնի սրճարա՞ն: Միայնա՞կ: Գործը թողա՞ծ: Ինչքան էլ սոված լինի - դա կարծես իր հայրը չէ. «Ուզածս եղել է, որ մեռնեմ` գոհ կմեռնեմ արդեն» - ատելի ու վերջին տարիներին հաճախացող պնդում - բայց Հայկը հանկարծ մտածեց, որ իր բախտը երբեք չի բերում միայն ամենափուչ բաներում` կաևոր բաներում ինքը բախտավոր ու երջանիկ է, ու երևի կյանքն ուզում է, որ այդպես լինի, և ինքը վստահում է իր բախտավոր ճակատագրին, ամեն, բայց թող հայրն ապրել ուզենա: Կես-կատակ կես-լուրջ ասում է «չեմ ուզում» - բայց այդպիսի բաները լրիվ լուրջ ասե՞լ կլինի, թող չասի ոչինչ: Սրճարանից դուրս եկել այնտեղ մոռացել է ձեռքի փոքրիկ պայուսակը փողով, բանալիով, անձնագրերով, տոմսերով, մեկ ժամ հետո հիշել անհույս եկել տեսել է տեղում է, կա՛. ու բարձրաձայն գովք է երգել ռուս ազգին, որ չեն գողացել, որ գտել է, այս մարդաշատ սրճարանում:

Ու մարդաշատ սրճարանի աշխատողներն ու հյուրերը չեն հասկացել՝ այս մարդն ի՞նչ է ուզում. հետո են հասկացել, որ կորսված բան է եղել ու գտնվել է, ու ափսոս, որովհետև կարելի էր միլիցիա հանձնել կամ գողանալ, բայց ընդմիջումը վերջանում է, ընկերներ, շտապ վերադարձեք ձեր հիմնարկները: (Հիշենք այստեղ մեր կորցրած բաներն ու գտած բաները, ու որքան հաճելի է կորցնել ու գտնել, կամ չկորցրածը գտնել, եթե միլիցիա հանձնելու բան չէ, քոնն է, կարող է քոնը դառնալ, ու ինչ լավ խոսակցության նյութ է, պատմությունների առիթ, - բայց հայրն ախր իր կյանքում շատ քիչ բանով է հպարտացել` մեկ որ չի ուշանում երբեք, ու մեկ էլ, ասենք, որ երբեք ոչինչ չի կորցրել)

Հայկի մեջ այդ ամենը կա, որ մտածում ենք Չարենցի հետ մարդիկ են զրուցել ու Տերյանը սիրարհավել է և երբևէ Աբովյանը քայլել է դեպի Լյառը Մասիս... ու նրանք մեզ պես ապրած են եղել այս կյանքում ու նրանց կողքին մեզ պես մարդիկ որոնք նրանց տեսել են փողոցում ու գուցե չեն էլ իմացել թե այդ ով է` ճոճվելով, հարբա՜ծ գնում է: Ու որ այդպիսի Ավետիք Իսահակյանի կողքին ու Աշոտ Հովհաննիսյանի կողքին ու Սարյանի ու Մինասի կողքին եղել է մի փոքրիկ հայր... իրեն մատուցվելիք իր բաժին հարգանքով ու սիրով մարդկանց ու ա՛յդ մարդկանց կողմից... Ճանաչել նրանց ու խոսել է նրանց հետ ու նրանք իր հետ են խոսել` դա Հայկը հիմա՛ չի մտածում իր հոր մասին, Հայկի մեջ այդ ամենը միշտ կա, անանջատ է «հայրիկ» բառից, բայց... բայց կեղտոտ մտքերից չես փախչի, չէ՞, հիմարություն կլիներ: Հայկը սովոր է կեղտոտ մտքերը ճանճ քշելու պես միանգամից չփախցնել, այլ տղամարդու պես դեմ առ դեմ ելնել ու հարցնել. «Ի՞նչ ես ուզում», - որ բզզոցով չպտտվեն ու ետ գան, ու նորից քշիր: Ուրեմն հիմա որ կեղտոտ, հիմար, անտեղի, բայց քեզնից անկախ արդեն մտածել ես ու կանգնի՛ր մտածածիդ դեմ. ուրեմն գերազանցիկի փողը տալ մորը. հիսուն ռուբլի, հիսու՜ն ռուբլի, քո կյանքում առաջին փողը, որ խնդրելու թախիծը չի թունավորել ստանալիս: Կարելի է խոսել ու աշխատանքի գրվել 3-րդ հերթափոխի` փողի կեսը վարպետին, կեսը` ինձ, ու այդ կես փողը տալ վարպետին, որ բանվորության վրա ժամանակ չկորցնես ու հասցնես մի տեղ` մի քանի տող, տրված նյութով, այս գործարանի բանվորներն առաջավո՞ր են` գնանք գործարան, հարցնենք թե ինչու ու գրենք, թե ինչու. որ մյուս գործարանի բանվորները կարդան ու իրենք էլ առաջավոր ձգտեն դառնալ ու մյուս տարի էլ բաժանորդագրվեն «Կոմունիստ» թե «Կոմսոմոլեց», ու քո գրպանն այդպիսով դատարկ չմնա նույնպես, ու դու այդպիսով լրացնես պակասը ամիսը 200 ռուբլու + 13-րդ աշխատավարձ + մրցանակներ` հանած մեկ մարդու գոյության ապրուստը, և դուք ստիպված չլինեք հանկարծ ավելորդ դարձած նոր գունավոր հեռուստացույցը վաճառել: Ատամն էլ ցավում էր... Ատամն էլ երկու օր է ցավում էր` դիմանում էր, որ մարդկանց հանգիստը չփչացնի, սիրտն էլ երբեք լավ չի եղել, ու այս քաղաքում պուլպուլակ չկա, ամեն ինչ հերթով է, ջուրը նույնպես, ու այս շոգին երևի այնքան բան է առել` շուկան երևի դատարկել է իր երկու մեծ պայուսակների մեջ, իսկ երբ մի օր մի կանգառի մոտով անցնում էր` լցված շարժվող ավտոբուսից մի մարդ չդիմացավ ու բռնակը թողել ու բաց դռնից արդեն մեջքի վրա ընկնում էր` հայրը ձեռքը ձգեց, ու հոր ձեռքի վրա ընկավ, մարդը լավ պրծավ, իսկ հոր երկգլխանի մկանը կտրվել էր, կարեցին` բայց ձեռքն արդեն ա՛յն չէ, կիսատ է, ծանրություն բարձրացնել չի կարող, բայց էլի իր չափով չի մնում` շուկայից ամեն անգամ գալիս է ու սկսում նվալ` ձեռքս:

Դա Հայկը հիմա՛ չի մտածում, դա Հայկի մեջ կա, հիմա մայրն ասում է.

- Չպիտի թողնեի, էլի, ես հենց սկզբից էլ դեմ էի, միասին տեղ ենք գնում` ուրեմն միասին, չեմ սիրում այդպիսի բաներ: Ուղղակի այնքան արագ գնաց, որ չհասցրի ձայն հանել...

Մայրը հիմա արևային խոշոր ակնոց է հագել, պայուսակից հանել, թաշկինակով մաքրել ու հագել է, լավ է, որ կարելի է նրա երեսին չնայել խոսելիս: Բայց դե ինչու է այս կիսամութ սպասասրահում մայրն իր արևային սև ակնոցը դրել քթին:

Այն հեռու ժամանակներում քեռին մեռավ` ու մեկ-մեկ քնելուց առաջ Հայկը հիշում ու տխրում է, որ էլ այդ մարդը չկա, որ էլ այդպիսի քեռի չի լինի, որի հետ կարելի էր ամեն ինչից, իր այն ժամանակվա ամեն թաքուն գաղտնիքից լուրջ ու հավասար խոսել ու ձկնորսության գնալ, ու ավտոյով գնալ զբոսանքի, ու ավտո վարել իրեն քեռին չի սովորեցնելու, ու վիճել... Մորաքրոջ ամուսին` քեռի է, էլի, հիմա իր հայրն իրենը չէ` մորաքրոջ տղայինն էլ է, մորաքրոջ տղան իր ընկերը չէ` իր հո՛ր ընկերն է, մորաքրոջ հոգին Հայկը չի կարող մտնել` ցամաքեց ու պատ դարձավ, մորաքույրը տգեղ է ծիծաղում` կիսատ, հետդ կիսատ է խոսում, քեզ տատի հայացքով է նայում: Մորաքրոջ տղան ասում է. «Բայց հայրս ասել էր...»` դե արի ու հետը վիճիր: Այդպես կարելի է հիշել ու` որ աղջիկը թողեց ու գնաց, կամ ինչ-որ վատ բան ես արել` չլինելու ցանկությունդ կարելի է հեչ անել, անլուրջ ենք, պատերազմ էլ չենք տեսել, առանց այն էլ համարյա չկանք` ու դեռ համարձակվում ենք մեկ-մեկ «չլինել» երազել, կամ որ մեկ-մեկ առանց պատճառի մտքովդ անցնում է` ասենք հայրը չլիներ, պրծներ, վերջանար ու վերջ (մայրը` ոչ, մայրը չի կարող չլինել) - ու դու, խեղճդ, ի՞նչ ես անելու ախր, ու քո մայրը - քո մորաքույր, ու դու - քո մորաքրոջ տղա, բայց տեսիլքն ավելորդ է ու հիմար, ու դու ատում ես հորըդ խոսքերը. «Զզվել եմ, զզվել եմ, զզվել եմ, գոնե շուտ գար ինձ տաներ», որովհետև մի՞թե աշխարհում հետաքրքիր մարդ չկա, սիրելի բան չկա, գիրք, զավակ, զարմիկ, մայր, քույր, նկար, եկեղեցի, հեռուստացույց, սրճարան, արտասահման, ջինս - չկա: Գործ` չկա: Այստեղ մի ծանոթ հայուհի հորն ասաց` ես չէի պատկերացնում, որ դուք այդքան ուրախ մարդ եք, հիմնարկում դուք բոլորովին ուրիշ եք: Հայրը հիմնարկից գալիս է` Հայկը տնից փախչում է, որովհետև դիմացինը մարդ չէ` մերկ, սղոցվող նյարդերի կծիկ է, ու Հայկը չուզենալով կատաղում է այդ ամեն ինչին հասնող սրտամոտության վրա. եթե այն ահա այս կծիկն է դառնում՝ էլ ու՞մ է պետք, ո՛չ իր համար ուժ ունի, ո՛չ սրտամոտություն արտահայտելու, ու Հայկը վախենում է, որ այդ կծիկն իր կատաղությունը զգա, ու ցավա. որովհետև ինքն էլ իր հոր զավակն է, ուրիշ չէ, թե կատաղեց` մեջը պահել չի կարող. ու ընկերների հետ փախչում է սրճարան, բայց այդ կծիկն ինքը չէ` իր հայրն է, ինքը միայն կատաղում է ու սրճարան փախչում, իսկ հայրը հանկարծ, մի քիչ հանգստանալուց հետո, երբ միտք բերելու ու հասկանալու տեղ է բացվել - «Զզվել եմ, զզվել եմ, զզվել եմ...» :Այն կինն ասաց` «Ես չգիտեի, որ դուք ծիծաղել կարող եք», իսկ հայրն իր մի ամիս հանգիստն ընտանյոք հանդերձ հենց այստեղ անցկացնել է որոշել, որ այդ մի ամսում մայրը վերարկու գնի, Հայկը` ջինս, ննջարանին` լուսամփոփ, մորաքրոջը` չճարվող ծորակ, ու դա նույնքան կարևոր է, որքան վերջապես մի քիչ ծիծաղելը, ինչը կմոռանա երկու օր հիմնարկ գնալուց հետո, տա աստված` որ ընդամենը մինչև մյուս ամառ, իսկ տղան ամբողջ տարին ջինսը կհագնի ու կուրախանա:

Մոր ընկերուհու տուն հյուր էին գնացել, կես ժամ առաջ զանգահարել են՝ թե ձեր հորը կայարանում ինֆարկտ է խփել: Տեղնուտեղն ընկել է ու էլ վեր չի կացել: Անհարմար դրություն էր: Ցավակցեցին ու տուն դարձան, իսկ այն կինն այնտեղ մնաց ավելի հարկավորների հետ, ու Հայկն ուրախ էր, որ գնացին, որովհետև տխրել` չէր կարողանում, ցավակցել՝ շինծու էր թվում: Ու ընդհանրապես՝ Հայկն ավելորդ էր այնտեղ, ինչպես հիմա: Ինչպես հիմա մոր ու հոր իրար սպասման միջև, նրանց միջև ձգված անտեսանելի նյարդերի միջև վախենում էր կտրել այդ նյարդերը, ու փախչել էր ուզում, ինչպես այն օրը: Հյուր էին եկել, գիտեք ինչ: Որովհետև երեխայի հաշվով դեռ հուղարկավորություններին չի մասնակցում (վերջերս միայն զգաց, որ ախր այդպես չեղավ, երեխա-երեխա` բայց արդեն մեծի հաշիվ է – կգա՞ թե չի գա), որովհետև ո՛չ մարդ է սպանել, ո՛չ էլ բժշկականում է` մեռյալ դեռ չի տեսել, մուզիկան լսում` լուսամուտը բացում ու աչքերը պլշում է դագաղի մեջ, դեղին երեսին. ինչպիսի՞ն է: Ոչինչ չի հասկացվում: Բայց դա տգեղ է, Հայկը, երեխայավարի, գիտի, ու լուսամուտը փակում է: Որովհետև դեռ կյանքում այնպիսի որոշում չի եղել, որ ոչ միայն ուրիշի` գոնե ի՛ր բախտը փոխեր, որ որոշելուց զգար. սա կարևոր է ու անվերադարձ. կյանքիկը շատ հարթ է եղել, առանց հարվածների, ու ամեն ինչ կարծես ինքն իրեն է կատարվել. թվանշան էր ստանում` չէր հասկանում, թե հերնումերն ինչու՛ են այդչափ գոհ: Քննության էր գնում` չէր հասկանում, թե ինչու՛ են հուզվում այդքան: Դե հուզվել-հուզվել, շատ-շատ պիտի կտրվի, բայց մինչև վալերյանկայի աստիճա՞ն:

Բայց ինչքան նման է: Մոր ընկերուհու հերը կայարանում ճամպրուկները ձեռին հանկարծ նստում է գետնին` ու էլ աշխարհը պրծավ իր համար: Իր հերը ծանր պայուսակները ձեռքին հանկարծ նստում է... Միշտ ամենավատ բաներն են անցնում... Բայց չէ, ես իմ ճակատագրին հավատում եմ: Ես պիտի ապրեմ այն, ինչ մարդիկ անվանում են «երջանիկ մանկություն»: Ես դա դեռ չեմ ապրել մինչև վերջ: Ուզում է որքան հնարավոր է երկարեցնել, ինչպես փոքր ժամանակ, դեռ մինչև դպրոց գնալը, գիշերը հանկարծ արթնանում էր այն մտքից, որ պիտի երբևէ մեռնի, ու վախից լաց էր լինում, «Մա՜մ, մա՜մա», մայրը գալիս հանգստացնում էր, որ ինքը չի մեռնի, որ ուղղակի հանկարծ կքնի` ու ծառ կարթնանա, ծաղիկ կարթնանա, իր զավակի ներսում կարթնանա - այ հիմա նույն վախով մի քսան-երեսուն տարի հետոն է նայվում` հեր կլինի՞ թե չէ, մեր կլինի՞ թե չէ, բայց տա աստված... Բայց դեռ հեռու է: Բայց հիմա հայրն ուշացել է բոլոր ժամկետներից դուրս, ու եթե տուն են զանգահարում, որ իմաց տան` նրանք տանը չեն, կայարանում են, Կոմարովոյում գուցե արդեն մի բան գիտեն, իսկ մենք կայարանում ենք, մայրս թող գնա տանը նստի` ես արագ հասնեմ Կոմարովո ետ գամ:

Մոր աչքերը չկան ակնոցի ետևում, մոր դեմքի մաշկը շերտ առ շերտ կախվել է կզակից, մոր դեմքն ու թեթև կոսմետիկան հիմա առանձին են:

Մայրը հիմա իր երեսին կարդում է իր մտքերը, Հայկի երեսը քար է, աչքերը նույնն է թե չլինեին, ինքը չկա, իր հանգիստ ձայնն է.

- Հը, չգնա՞նք տուն:

***

... Գրում եմ, գրում եմ, մի պահ սենյակիցս դուրս եմ գալիս շունչ քաշելու` հանգստյան տան վերևի հարկի պատշգամբից երկու երեխա ձկնորսական կարթը կախել են ներքև ու իբր թե ձուկ են բռնում:

- Ձուկիկ, ձուկիկ, արի բռնվիր, - ասում են նրանք ինձ, ու ես վեր եմ ցատկում` իբր բերանովս խայծը կուլ տալու, բայց նրանք փախցնում են:

- Բռնվե՞մ, - ասում եմ, - ուզում եք բռնվե՞մ:

- Յա՜, չե՛ս կարող, չե՛ս հասնի, - ուրախանում են նրանք, քամին փչում է կրծքիս, ձեռքս փայտացել է, մտքումս անավարտ ֆրազների պտույտներ` դիմացի հպարտ լուրջ սարին հայացք գցելով վերադառնում եմ սենյակ: Հենց գրիչը վերցնում եմ թե չէ` դռան մեջ երևում է աղջնակի գլուխը:

- Ձուկիկ, ձուկիկ, դե արի բռնվիր, է՛:

- Լավ էլի, ազիզ ջան, հանգիստ թող ինձ:

- Հոգնած ես, հա՞:

Ու բակից լսում եմ նրա ձայնը. - Ինքը հանգստանում է:

Ի՞նչ, հարցնում է տղա երեխան:

Ինքը հանգստանում է, ասում է մի՛ խանգարեք:

Ի՞նչ, վերևից չլսելով, նորից հարցնում է տղան: Ես իրեն ասացի արի բռնվիր, ինքը ասաց լավ էլի, հանգիստ թող, Աննա ջան:

***

Շուրջը մարդկանց ծովը չկա, համր կինոյի պես` էկրանին չնայես` ընդհանրապես ոչինչ չկա, մութ է, մետրոյում տեղ ինքն իրեն է ստացվում` որ մայրը նստի, ավտոբուսում տեղ մի տղա է զիջում, որ մայրը նստի, նրանք ահա շուրջները նայելով (բանալի չուներ, վատ է զգացել եկել է տան մոտ իրե՞նց է սպասում, հիմա այն նստարանից վե՞ր կկենա) գնում են դեպի իրենց հոր-ամուսնու հարազատ եղբայր Լևոնենց տաքուկ ու այս քաղաքում միակ հարազատ տունիկը, նա էլ այնտեղ է անհանգստանում` ուր են կորել մինչև հիմա չեկան, զանգահարում է երևի Կոմարովոյից` տու՜, տու՜, տու՜, տանն էլ չեն, բա ու՞ր են: Հայրը նստարանին չէ, մուտքի մոտ չէ, բնակարանի դռան առջև կանգնած չէ, մայրը ներս է մտնում ու նստում սենյակի մեջտեղն աթոռին ու էլ չի շարժվում: Հայկը դեսուդեն է քայլում, սենյակն էլ` փո՜քր-փոքր, հեռախոսը գոնե աշխատու՞մ է - այո, հեռու մի բնակարանում մի փոքրիկ անծանոթ տղա դեսուդեն է քայլում, մի մայր այնտեղ վեր է ընկել, հանկարծ հեռախոսի զանգ` տղան վերցնում, լուռ լսում է ու կախելուց հետո տուփից լուռ սիգարեթ է հանում ու վառում, - մայրն արդեն ձայն չի հանում... Թե` դժբախտությունն իրավու՞նք ունի, թե` մայրը պարզապես չի՞ նկատում, թե` գուցե մայրն է՞լ չկա... և թող լինի դա ուշ, ուշ, հետո, հետո, բայց Հայկն ինքն իրենից այնպե՜ս է ամաչում հանկարծ, որ այս պարագայում նրա գլխով հենց ա՛յդ միտքն անցավ. «Այդ ժամանակ արդեն հանգիստ կարող եմ առանց քաշվելու ծխել մորս դեմ»... «Վախկոտ»... Ծխելն էլ ողբերգություն է, ընդամենը որովհետև վախենում է ծնողների դեմ ծխել:

Մեղավորը ես եմ: Եթե ժամանակին արթնանայի... Բայց ուշ է, ուշ է, ու Հայկը հիմա չկա, Հայկը միշտ հպարտացել է, որ իր ծնողներն այդքան համերաշխ են, Հայկը չունի ընկեր` այդքա՛ն համերաշխ ծնողներով, ու որ իրենց զավակին այդքա՛ն սիրեն, ու որ իրենց զավակն այդքա՛ն սիրի նրանց առանձին-առանձին ու նրանց միասնությունը: Որտեղից որտեղ հիշվում է ինչ-որ մեկի հիմար ասածը. «Ես օրինակ նույնիսկ գոհ կլինեի, եթե մերոնք բաժանված լինեին: Երկուսն էլ ուզում են մեղքներն իմ առաջ քավեն ու ամեն ուզածս անում են»: Հայկը հիմա չկա, նա հիմա լուռ դուրս է եկել մոր տեսադաշտից ու մտքերից, ի՞նչ է այնտեղ կատարվում, կտրվու՞մ է թելը թե ոչ, մերն ի՞նչ է զգում մարդաշատ փողոցներից` հոր աչքերով, մի բան զգու՞մ է գոնե, կարո՞ղ է գոյություն ունենալ մայր` առանց հայր: Իսկ հեռախոսը կարծես չկա էլ: Հեռախոսը լուռ է:

- Զանգահարե՞նք մի տեղ:

- Ուր:

Ասում է մայրն ուրիշ աշխարհից:

- Միլիցիա: Թեկուզ հայտնենք, որ այսպես-այսպես, մարդ է կորել, եթե լուր լինի` շտապ իմաց տվեք:

- Ախր, կասեն ու՞ր է որ կորել է, հետո՞ ինչ չորս ժամ է տուն չի եկել:

- Դե, կբացատրենք, որ եթե մի բան չպատահեր, պիտի հաստատ գար:

- Համարը ո՞նց է:

Ախր հայրենի Երևան քաղաքու՛մ անգամ միլիցիայի համարը չգիտի` 03 է թե 02: Ուր մնաց այս անծանոթ քաղաքում... Զրոյով համար մի անգամ հավաքել փորձել է, երբ իրենց տան դիմացի ուսումնարանի տանիքն էր վառվում, - կրակը տվել էր իրենց շենքի լուսամուտներն ուռեցրել, սենյակում ջերմաստիճանը հիսունից ավելի էր, - զբաղված էր: «Իհարկե էլի զանգահարողներ կլինեն», համոզված մտածել էր ու գլխառադ արել, ու իսկապես մի տասը րոպեից վայնասունով եկել էին կարմիր ավտոները, բայց մնացել էր երազանք` երբևէ մարդկանց օգնել, գոնե հրշեջ խումբ կանչելով...

- Լևոնենց մոտ հեռախոսի գրքույկ կար, - հիշում է ու առույգ քայլքով երթևեկում ննջարան` գրապահարանից կապույտ կազմով, - հիշում է, - գիրքը գտնելու: Սա է: Չէ, սա չէ: Սա է: Ու՞ր է, է՛: Ահա՛: Արդեն բացել է ցանկն ու գտել համարներն ու միակ հնարավոր ճիշտ համարն ընտրել է միլպետ-հերթապահ-շրջանային կետեր քանակից, արդեն հեռախոսի մոտ նստած է, ձեռքը դրել է լսափողին, - բայց դեռ ռիսկ չի անում, ախր զանգահարի ի՞նչ ասի:

- Հա, հայրս քանի տարեկան է՞ր:

Մայրը թարս նայում է վրան:

- Երևի կհարցնեն, չէ:

Մայրը նստած է աթոռին անշարժ:

- Հիսունչորս, չէ՞, - մոտավորապես ասում է, - հա, հիսունչորս, - սրտապնդվելով, որովհետև մայրը չի ուղղում, ուրեմն ինքը ճիշտ հիշեց, ու արդեն այն պահն է, երբ մկանների թույլ լարում` ու լսափողը կլինի ականջի մոտ - կամացուկ զրնգում է հեռախոսը:

Այդ սիրելի, այդ սիրունիկ, դեռ երբեք այդքան տեղին գոյություն չունեցած, սարսափելի այդ հեռախոսի փռշտոցի թարմ բույրը վրան լսափողը նա հպում է ականջին ու գոռում.

- Ալյոո՜...

Ու` արդեն աչքերով մորը` ամեն ինչ լավ է, լա՛վ է, լա՞վ է...

- Ո՞վ է, - լսվում է Լևոնի հարազատ, հեռու, հազիվ լսելի ձայնը, - Հա՛յկ, դու՞ ես:

- Պապան այդտե՞ղ է, - ամբողջ ուժով գոռում է Հայկը, որ այստեղից Կոմարովո իր ձայնը հասնի:

- Ու՞ր եք, է՛, սպասում ենք, սպասում... Հիմա տալիս եմ նրան:

- Հայկո ջա՞ն: Հա՛:

- Ու՞ր ես կորել, այ՛ մարդ: Ի՞նչ եղար:

- Ես մինչև մեկը սպասեցի տեսա դուք չկաք` ասացի հաստատ գնացել եք Կոմարովո, ես էլ գնացի:

- Մենք երկուս անց կես նոր կայարանից դուրս ենք եկել, որ գանք տուն:

- Բա ու՞ր էիք:

- Դու՞ ուր էիր:

- Տուր, տու՛ր, - կողքը պահանջում է մոր գոյությունը:

Հայկը լսափողը տալիս է նրան: Ու մայրն արցունքների միջից նույն խոսակցությունն է վարում, ինչ որ հենց նոր՝ Հայկը:

- Մենք էլ արդեն վախենում էինք թե բան է պատահել:

Հայկն արդեն բոլորովին հանգիստ է. «Ես հավատում եմ իմ ճակատագրին ու գիտեմ, որ նա ինձ չի դավաճանի, որ ես պիտի ապրեմ ինձ հատկացվելիք մանկությունը – երջանիկ», քմծիծաղով հիշում է նա: Եվ որտեղի՞ց այդքան պաթոս ու հավատ, ու ինչու՞ է այդ ինքնավստահությունն այդքան հանճարեղ թվում, բայց, գոնե այս անգամ՝ չէ՞ որ ճիշտ դուրս եկավ:

Լևոնն այնտեղ ասել է՝ դե վեր կացեք եկեք: Լսափողը նորից Հայկի ձեռքում է, մայրը հանկարծ ուշացումով նեղացել ու կախել է լսափողը, ու Լևոնը նորից է զանգահարել: Իր հանգիստ, քիչ ծաղրական երանգով Լևոնն ասում է` բա չեք գալի՞ս: Արդեն ուշ է: Նաև` մաման էլ չի գա երևի: Իսկ ինքը մամային մենակ չի թողնի գա: Հայրը դե որ եկել է` թող մնա ձեզ հետ, երեկոյան կգա: Բայց եկեք, համոզիր մամայիդ ու եկեք, ի՞նչ է որ, տաքսիով մինչև կայարան ու` գնացք, այստեղ մենք ձեզ կդիմավորենք, մենք էլ հյուրեր ենք կանչել ձեր գալու առթիվ...

Լավ, եթե համոզեմ` կգանք, ասում է Հայկը, մի՛ դիմավորեք, պետք չէ, ոտքով կհասնենք, տասը րոպե է. այդ արդեն մոր խոսքերից ելնելով է ասել, որովհետև մոր հիվանդ ոտքերի համար գնացքի կանգառից մինչև Լևոնենց ամառանոցը տասը րոպեն էլ է մեծ բան. և ուրեմն գնալու են, լավ է, եթե մայրն այնտեղից ասում է պետք չէ դիմավորել:

Հետո հեռախոսն արդեն չկա, մայրն աթոռին նստած լալիս է: Հայկը թեթև ժպտալով ջուր ու վալերյանկա է բերում-տանում, նա արդեն հանգիստ է ու հիմա մորն է հանգստացնում ու հանկարծ զգում է, որ իր կյանքում սա առաջին անգամ է, որ մայրը լացի ու ինքը նրան սփոփի: Եթե երբևէ մայրը լացել է` Հայկը վախից չի իմացել ինքն իրեն ո՛ր ծակը խոթի ու փախել է: Իսկ հիմա առույգ-ժպտերես գրկել է նրա ուսերը` թեթև, քիչ վախով, ո՛չ այնպես ինչպես ընկերուհիներին, համարյա՛ այդպես, բայց գլխավորը - վստահ:

- Դե լավ, ամեն ինչ լավ վերջացավ, ինչի՞ ես լացում, այն ժամանակ չլացեցիր` հիմա ե՞ս լացում:

Ու մայրը մի քիչ քաշվում է նրա սփոփանքից ու արդեն համարյա հանգստացել է. Հայկը չգիտի, որ իր անհոգ-վստահ տեսքը, որ ճիշտ իրենն է ու վերջապես թատրոն չէ, - մոր համար լավագույն սփոփանքն է:

- Շուտ անենք գնանք, արդեն ուշ է, գնանք որ գոնե մի չորս ժամ այնտեղ մնանք:

... Հայկը հիմա առաջին պահերի մոր նեղացկոտությունն ու իր նեղացկոտությունը մոռացած, եռյակ հայացքի զրույցը մի կողմ թողած, անավարտ վեճը շարունակելը մորը հատկացրած` թե ով է մեղավոր որ իրար կորցրել են, - հնադարյան մի հեծանիվ է նստել ու պտույտներ է գործում նստարանի շուրջ, ուր նստած են հերնումերը: Գոհ, ամբողջ թոքերով շնչելով Կոմարովոյի` հայի համար խորթ բնության դրախտը:

Ու ուզում էր հեռու գցել, ու անընդհատ վերադառնում էր թեթև-տհաճ այդ միտքը: Որ սրանից հետո միշտ հիշելու է, ինչ էլ լինի` հիշելու է միշտ, ամեն անգամ ճակատագիր ընտրելիս` հիշելու է` թե ինչպես երբ վրան առաջին անգամ ուզում էր հոգս ծանրանալ, իր համար գլխավորը հետևյալն էր. «Այդ ժամանակ արդեն հանգիստ կարող եմ առանց քաշվելու ծխել մորըս դեմ»: Բայց կեղտոտ մտքերից չես փախչի, չէ՞: Դե, ուրեմն դեմը կանգնենք տեսնենք ի՛նչ է ուզում:

- Իսկ Հա՛յկը, Հա՛յկը, - ասաց մայրը, - ինքը սփրթնել, պատրաստվում է միլիցիա զանգահարել, քո մասին էլ արդեն անցյալ ժամանակով է խոսում, ասում է` հայրս քանի տարեկան է՞ր, - ծիծաղեց մայրը, ու հայրը ծուռ ժպտաց:

1981

2011 վերջաբան

18 տարեկանում գրածս մոնստրուոզ մեծ ու բարդ պատմվածքներից, գլխավորներից մեկն է: Սրանից հետո գրեցի «Հրացանն» ու «Մկոն»: Անամոթաբար տվեցի մերոնց՝ կարդացին, ու երևի ամենաքիչ հիշածս պատմվածքն է, որովհետև այնքան անձնական էր՝ որ դրանից հետո չեմ կարողացել լրջորեն ու անկախ վերընթերցել, բայց հիմա կարդացի ու տեսա որ խմբագրած է գրեթե անթերի, ավելորդ մի բառ չկա, ու պակաս բառ էլ, կարծես քարից տաշած լինի, ու, ի տարբերություն իմ այն ժամանակվա մի շարք այլ գործերի՝ շատ ավելի համոզիչ է, ստացված: Քանի որ ինձ ոչ ոք չէր ասում, ինչն է գրածումս ստացվում, ինչը չէ՝ ես միայն հիմա՛ կարող եմ գնահատել, որ գուցեև անխուսափելի, բայց սխալ եմ կատարել՝ Հրանտի ոճը կրկնօրինակելու ետևից ընկնելով, ավելի կրկնակելու՝ քան այստեղ է, որտեղ կրկնակած չէ գրեթե, պարզապես նորմալ գրագետ հայերեն է, և անբռնազբոս: Էլի մի շարք հարցեր էի լուծում այստեղ՝ էքսպերիմենտ էր. փոքր բաների հաջորդականությունը, կարևորությունը, արձակը, մարդու ներսից, խորքը գրելը, իրական դեպքը ներսից շարադրելով արձակ փորձել ստեղծելը՝ որ, ինձ թվում է, Հրանտն էլ էր անում... Արդեն գրելու այս տարբերակն ընտրելով՝ ընդվզում էի «հորինված» գրականության դեմ, թեև վավերագրական էլ չէր սա, քանզի վերափոխված էր, մշակված՝ կյանքի դիպվածի համեմատ: Հոգեբանության, ապրումների հստակությունը, նշանակությունը... իր կուլմինացիայով... Ինչպես և մի շարք այլ գործեր այդ տարվա՝ գրվել է Շորժայում, սենյակումս կամ քարի վրա նստած, երբ Անուշիկը Առաքելյան կողքս նստած նկարում էր այն ժայռին նստած, որին հետո Պետրոսյան Բենիկի այծը տեղադրվեց, այն ժայռերին՝ որ Սևանի ցածրացումից առաջ կղզի էին, կոչվում էին 3 шишки ու հայրս իր պատանի տարիներին գալիս էր այստեղ նավակով ու ձուկ որսում, իսկ հետո ափը բացվեց, կղզյակները դարձան ժայռիկ, Քոչինյանն իր դաչան կառուցեց, իրեն հանեցին ու դաչան տվեցին նկարիչներին՝ որպես հանգստյան տուն: Այդպես իմ կյանք մտավ Շորժան՝ այն մոգական տեղը, որտեղ փոքր Սևանը հանդիպում է մեծ Սևանին:

Կարդացի ու դուրըս անկեղծ եկավ այս գործը, խղճի մասին է ու նաև նրա (էլի իմ հարատև թեմաներից մեկը)՝ երբ պիտի ինչ-որ բան կատարվի ու չի կատարվում: Ինչպես նաև ծնողներիս ճիշտ պորտրեն, ու թեև արդեն որպես տարեց են ներկայացված՝ բայց ինչքա՜ն ջահել են այստեղ. ամբողջ գործը ութսունմեկ թվի լուսանկարներ են սև ու սպիտակ՝ Լենինգրադի, Սովետի, Երևանի, մի իրար սիրող ընտանիքի, մի ոչ վատ պատանու, գեղեցիկ հոր ու մոր, այն օրերի ընտանիքի անցուկացի...

Իսկ եղբայր, հորեղբայր Լյովան քանդակագործ Լևոն Լազարևն է[1]՝ որի մասին նույնպես գրել եմ, բայց իմ գրելը չի կարևոր այլ այն՝ որ տաղանդավորագույն քանդակագործ էր, մահացավ, նրան այսօր այդպես էլ հայ ժողովուրդը չճանաչեց, իսկ ռուսը՝ մոռացավ ու իր ընտանիքին իր միջից դուրս մղեց, տնտեսավտար արեց Գերմանիա, ուր իրենք ու Լևոնի գործերը ոչ մեկին պետք չեն...

Այսօր այս դեպքը տեղի ունենալ չի կարող. չկա Սովետ, չկա Լենինգրադ, չկա Լևոնը, չկա Կոմարովոյում վարձած՝ նրա դաչան (իրականում դա Ռեպինի դաչան էր Ռեպինոյում), երբ սա գրում էի՝ ինձ թվում է նույնիսկ «Կոմարովո» երգը դեռ չկար, և ամենագլխավորը՝ կան բջջային հեռախոսներ: Այս դեպքն այլևս կատարվել չի կարող սկզբունքորեն, սա հուշարձան է մի պատմության, որն այլևս երբևէ հնարավոր չի լինելու:

[1] https://www.facebook.com/media/set/?vanity=gevorg.tergabrielyan&set=a.5589132721137681

13:50 Հունվար 05, 2024