Արձակ

«Ես ձեր պիեսը տեսել եմ, տիկին», մաս երկրորդ


Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված» կինոթատրոնը» կինովիպակի քննարկում

Կինովիպակը տե՛ս հրապարակված այստեղ. http://hetq.am/arm/news/81070/gevorg-ter-gabrielyan%E2%80%A4-anastvats-kinotatrony.html

Քննարկումը հրապարակվել է «Արտերիա» կայքում

Եվ այստեղ. http://am.epfarmenia.am/wp-content/uploads/2017/11/Anastvats-Discussion_August-17_published-November-29-2017_.pdf

«ԵՍ ՁԵՐ ՊԻԵՍԸ ՏԵՍԵԼ ԵՄ, ՏԻԿԻՆ»

Խոսքապիես երկու մասից

Օգոստոս 17, 2017, ԵՀՀ

Խոսող անձինք

Լուսինե Խառատյան

Դավիթ Հովհաննիսյան

Մարինե Պետրոսյան

Նունե Դիլանյան

Իզաբելլա Սարգսյան

Անահիտ Արամունի Քեշիշյան

Գևորգ Տեր-Գաբրիելյան

Արա Նեդոլյան

Հրանուշ Խառատյան

Միքայել Հովհաննիսյան

Նելլի Օհանյան

Սոնա Այվազյան

Վարդան Ջալոյան

Սուսաննա Հարությունյան

Էպիզոդներում

Մաշայի քույր

Միսաք Խոստիկյան

Նվարդ Մանասյան

Եվ մի շարք լուռ մարդ

 

Առաջին մասը տե՛ս այստեղ

 

ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ

1:08:47 Սոնա Այվազյան. - Ինձ շատ դուր եկավ: Ես շատ հետաքրքրությամբ էի կարդում ու ինձ շատ հետաքրքիր էր, թե Գևորգը ոնց գրած կլինի էդ ամեն ինչի մասին: Ու շատ հետաքրքիր էր, որ ուղիղ տեքստ չկար… Տենց շատ նուրբ ուղղությամբ գնում էր... Ու ինձ թվում է ընկալվում էր: Շատ հետաքրքիր էր էդ տարիների մթնոլորտը, չգիտեմ, ենթադրում եմ, որ բավականին ճշմարտացի է ներկայացվել, որովհետև ես ինքս էդպես եմ միշտ պատկերացրել, ու ինձ համար վերահաստատումն էր էն պատկերացումների, որ ես եմ ունեցել: Չգիտեմ, որքանով է ճշմարտացի էդ մարդիկ, հարաբերությունները: Կուզենայի որ իսկապես ճշմարտացի լիներ ու էդ առումով չգիտեմ որքանով է պատմական արժեք ներկայացնում, բայց ես գոնե տենց տեսա: Մի խոսքով շատ հետաքրքիր էր, հուսով եմ որ հնարավորություն կլինի դա ֆիլմ դարձնելու, շնորհավորում եմ:

Գևորգ. - Բայց կենաց պետք չի ասել:

1:10:00 – Չէ, ես կենաց չեմ ասում: Ճիշտն ասած ինձ ավելի շատ հետաքրքիր էր, եթե ասենք դուք գրած չլինեիք, ուրիշ մեկը գրած լիներ, մի քիչ ուրիշ ձև կարող է ընկալվեր, ու էդ էր իմ մեջ ավելի շատ հետաքրքրություն ստեղծում նաև: Ու էդ գրվածքը դուր եկավ ինձ: Իմ մոտ ուղղակի լիքը բացեր մնացին, երբ որ տիկին Խառատյանը ասում էր. ինքը ուրիշ տեսանկյունից է ասում, ուրիշ բազայի հիման վրա է ասում, բայց ինձ էլ էր լիքը-լիքը ինֆորմացիա պակասում, որովհետև էսպես դրվագներով էր, միգուցե էդ էլ էր պատճառը: Բայց դու գիտես, որ կա էդ ինֆորմացիան, որը չի ասվել, ու էդ կիսատությունն էր մի քիչ խանգարում, որ ինքը ավելի լավը լիներ: Չգիտեմ, էդ որքանով հնարավոր կլինի լրացնել, բայց եթե մի քիչ ավելի շատ լիներ էդ ինֆորմացիան, նույնիսկ հակասական և բացասական, ինձ թվում է՝ ավելի լավ կլիներ:

 1:10:57 Դավիթ. - Էն մեծ նկարիչները ո՞նց էին անում. հիմնականը նկարում էին, հետո ֆոնը ասում էին աշկերտներին թող նկարեն: (- Մենք հիմա աշկերտ ե՞նք (ծիծաղ)) Իմ կարծիքով, էդ չբացվածությունը հիմնական արժեքներից մեկն է: (-Այո) Եվ կարծում եմ, որ էդպես պատկերացնել էդ ժամանակաշրջանը... դա բացարձակ հակասական է այդ ժամանակշրջանը... ինչը կարծում եմ հեղինակն էլ է գիտակցել և մեծամասամբ գիտակցաբար արտահայտել: Եվ դա հենց էդ ռեֆլեքսիայի արդյունքն է. ինչ-որ բաներ, ինչ-որ էսօր չկան, ինքը էդ տեքստով փորձում է ասել: Ու ինձ համար էդ ամեն ինչը շատ արժեքավոր է: Եթե ֆիլմ դառնա՝ ավելի լավ: Չգիտեմ: Ռեժիսորը ուրիշ բան է, իսկ ես՝ դու պիտի նկարես էդ ֆիլմը: Քո ֆիլմն ա, հա:

1:12:23 Հրանուշ. - Մի հատ հարց ունեմ ես. հարց, ձևակերպում, նույնիսկ կարելի է առաջարկ անվանել իրան: Ինձ ամենից շատ հետաքրքրող երևույթներից մեկը, որ շատ հպանցիկ եմ միշտ գրում, որովհետև ինքս էլ լրջորեն խնդիրը հասկանալու պրոբլեմ ունեմ, էն է, որ հատկապես երեսնական թվականներին բոլոր էդ… Գիտե՞ք ասենք օրինակ՝ կարևոր «Правда» թերթը ամեն օր լույս էր տեսնում, ճակատին գրած էր «решение суда, решение народа»: Եվ էդ «решение суда, решение народа» պրակտիկ շատ բան ուներ՝ կիրառություն ուներ: Ամեն մի կամպանիա կամ ամեն մի ընտրական ժողովրդի թշնամու հետ կատարվող բանը գալիս էր, դառնում էր կոլխոզի… Չեմ ասում դեռ կոմկուսի… Կոմկուսն իրա բոլոր բջիջներով հղումներ էր անում, ճառերն ասում էին, թշնամու ճակատին խարանը դրվում էր, պահանջում էին շուտ ոչնչացնել, փոշիացնել, ջնջել և այլն: Բայց երբ գնում-հասնում էին կոլխոզներ, ցեխեր, էնտեղ աշխատող մարդկանց, նույնիսկ կարող էին բակերը գնալ, այսինքն հավաքված մարդկանց, և էդ մարդիկ պետք է ելույթ ունենային ու ասեին, որ «Այո, դա ժողովրդի թշնամի է, շուտ արեք, ոչնչացրեք, մեզ ազատեք էդ իժերից» և այլն: Ես սա համարում եմ շատ լուրջ մտածված ծրագիր հանրային մեղսակցության: Այսինքն՝ բոլորը հավասարապես պիտի մեղավոր լինեին: Հանցագործությունը դառնում էր համատարած: Եթե հազարավոր մարդիկ ամեն մեկը իրա տանը, իրա… բարցրաձայն և մամուլով մտավորականները առանձին պիտի թերթի ինտերվյուներում կամ իրենց հոդվածներում պաշտպանեին էդ որոշումները, պահանջեին: Էն «խեղճ» Ստալինը, «խեղճ» Մուղդուսին, «խեղճ» Խանջյանը ի՞նչ անեին: Նրանք պիտի էդ որոշումները կատարեին՝ կատարում էին: Հիմա էս համընդհանուր մեղսակցության խնդիրը ես չգիտեմ՝ ինչ չափով է գիտակցում հանրային ընդհանուր… Կար արդյո՞ք ընդհանրապես էդպիսի ընկալում: Բայց ելույթ ունեցողները, որը գիտեին, որ իրենք դարձան մասը, իրենց անունը գրվեց, և իրանք դարձան ոչ թե պարզ համակարգի մասը՝ իրենք դարձան դատավոր, իրենք դարձան դահիճ, իրենք դարձան պահանջատեր և պատասխանատու: Հիմա պատասխանատվության էս ընդհանուր խնդիրը կարող է բացարձակ այլանդակել մարդկային հոգեբանությունը: Ես միշտ էս մասին հիմա ավելի ծավալուն, ավելի մանրամասն, ավելի… նոթերում մենք պատրաստվում ենք էդ գրենք և գրում ենք: Բայց այ սրա գեղարվեստական լուծման ձևը…

1:15:10 Դավիթ. - Օրուելը գրել է:

- Ո՞վ

- Օրուելը:

1:15:13 – Օրուելը:

Հրանուշ. - Հա, Օրուելը: Ես հիմա չգիտեմ… Գիտե՞ք, հիմա էսպիսի մի բան կա. վերջերս խոսում ենք էն մասին, որ չնայած ընդհանուր խորհրդային հոգեբանական մեթոդների և հոգեբանական մթնոլորտի, էս տեռորի երևույթը և տեղական ընկալումներն ու առանձնահատկությունները կային: Սա… Հիմա օրինակ Բաբերովսկին Ադրբեջանի մասին է գրել: Գիտական է՝ գեղարվեստական չի, ստեղծագործություն չի, բայց մաքուր ստեղծագործություն է: Գիրքը կոչվում է էդ «Ստալինիզմի շրջանի տեռորը Ադրբեջանում», բայց էդ գլխի երկու երրորդը տասնութ-քսան թվականների հայ-ադրբեջանական կամ հայ-թաթարական ջարդերն են: Ընդ որում, ես չգիտեմ՝ իրան վճարել են, թե դա իսկապես իրա… Ինքը հիմա գալիս է հոկտեմբերին Հայաստան, խոստացել է ելույթ ունենալ (– Դասախոսման) և էդ հարցերը իրեն կտանք: Բայց տվյալ դեպքում ես իսկապես չգիտեմ.իրան վճարե՞լ են, որ ինքը մենակ «Կասպիյ» թերթն է հղում անում էս հարաբերություններում: Երկու հարյուր Հայաստանում ջարդված ադրբեջանական գյուղերը ամեն տեղհանդիպում են. երկու հարյուր՝ մեկ Նախիջևանում է հայտնվում, մեկ Բայազետում է հայտնվում, մեկ Երևանի գավառում է… Որ հաշվում եմ… (նստել, հաշվել եմ)… Որ հաշվում եմ, այսինքն մի, ասեմ էսպես, հազար տոկոսով մահմեդականների թիվը ավելացած է Հայաստանում՝ ջարդվածների: Հայաստանում (իբր) էնքան մահմեդական են կոտորել, որ իրանց բոլոր ֆիքսված քանակական թվերինհազար անգամ գերազանցում է: Սա… Բայց ուզում եմ ասել՝ ինքը նախապատրաստում է Ադրբեջանի քաղաքական ռեպրեսիաների հոգեբանությունը սրա բազայի վրա: Ինքը հետո Նարիմանովին նկարագրում է, որ ինքը ստիպված էր շատ բան անել, որովհետև հայ ազգայնականները Բաքվում՝ Ադրբեջանում էս էին անում, էն… Հիմա ես չեմ ուզում, նույնիսկ բաց միջավայրում, առավել ևս էս միջավայրում,ասել, որ չկար հայազգայնական. էն էլ ինչքա՞ն կար: Չեմ ուզում ասել, որ սրանք դեր չէին խաղում: Իհարկե դեր խաղում էին, բայց այնուամենայնիվ կա պատվիրված վերլուծությունը և կա անկեղծ վերլուծությունը: Վերջացնում եմ: Էլի անկեղծ վերլուծության հաշվովես ինձ բռնացնում եմ բաների վրա, որ չեմ ուզում՝ ամաչելով եմ ես ասում, բայց չեմ ուզում՝ առայժմ, ինձ թվում է, որ առայժմ չեմ ուզում:

Ինքը շատ սիրուն լուծումներ է գտնում: Իմ ասածը, դրա համար ասեցի՝ ձևակերպում եմ չգիտեմ՝ հետո առաջարկը, հետո խնդրանքը, հետո ձևակերպումը: Բայց էս համընդհանուր մեղսակցության ձևավորման երևույթը և դրա հետագա ազդեցությունը մարդկանց վարքի կաշկանդման վրա շատ ուզում եմ, որ ձեր լուծումներով գնա, ոչ թե մեր…

1:18:12 Նունե. - Էս դեպքում… Շատ կարճ: (- Հա, հա): Այնուամենայնիվ, ես, պիտի վերադառնանք տեքստին, ես անպայման պիտի մի հատ էլ կարդամ, որովհետև իմ կարծիքով ահագին բան բաց եմ թողել տեքստային, գեղարվեստական արժեքի առումով, բայց մի երկու բան ուզում եմ բերել: Շատ կարճ. այ ասում եք՝ բաց տեղեր կան, ուզում եմ լրացնել: Շատ կարճ նախադասություններով բավականին մեծ շերտ է բացվում: Ասենք՝ ռադիո են լսում ու մայրը ասում է. «Տեսնես խեղճ մարդը գիտի»: Էնքան բան է բացում՝ հսկայական կոնտեքստ: Կամ էն, որ ասում է. «Ժողովրդի թշնամու հայացքով…», թե ինչ-որ մի հատ էսպիսի կտոր կա, որ էդ քո ասածը, որ ժողովուրդը այ էդ իրա մեղսա… Այնտեղ էնքան տարբեր խմբեր կային: Կամ համարում էին, որ էն ամենավերևինը օտարված է այս բոլոր մեղքերից ու էդ ներքևիններն են անում. ես դրա համար եմ ասում: Անընդհատ գալիս ես, բերում ես տարբեր ժամանակներ: էսօր հազար անգամ կարող ես էդ նույն բանը լսել: Ինքը ժամանակային ֆիքսված չի էլի: Բայց ինձ թվում է, որ էս տեքստը… Չգիտեմ, կարող է դաժե ես մի հատ բան գտնեմ, փորձ անեմ հենց տեքստային առումով վերլուծել, որովհետև շատ հետաքրքիր բաներ կային՝ նախոդկաներ կային էլի՝ հենց տեքստային, ինձ մի հարցրու: Սխալ ե՞մ բռնել:

1:19:34 Լուսինե. – Չէ, չէ: Շարունակեք: Մի րոպե:

Սոնա. – Ես, հա, մի բան ասեմ: Բայց ուզում եմ հասկանամ՝ ինքը ընդարձակվելու ենթակա՞ է, թե ինքը ամբողջական է համարվում:

Լուսինե. - Լավ հարց էր:

1:19:54 Գևորգ. - Էս պատմությունը ավարտվեց, բայց էնտեղ գրած է «Հայաստան, քսաներորդ դար» շարք: Արիկն է մեղավոր, որովհետև ես որ գրեցի էս պրծա, ինքը առաջին ընթերցողն էր: Ասաց. «Այ, ես սենց ուզում եմ, որ պատմության ամեն հատվածը պատմվի»: Պարտադիր չի իմ կողմից, էլի, ուղղակի ինչ-որ մեկը կարողանա իմաստավոր կերպով մի շարք դա անել, ու ինքը իրա ելույթում ասեց էդ փուլերը ոնց է ինքը տեսնում: Դրա համար ես գրեցի «շարք», բայց էս պատմությունը, ինձ թվում է, ավարտվել է:

1:20:31 Սոնա. - Չէ, ոչ թե վերջի մասին եմ խոսում, բայց միջի մասին եմ խոսում: Այսինքն՝ էլի լցվելու ենթակա՞ է  դրվագներով, թե՞ չէ:  

1:20:40 – Սոնա ջան, եթե… Ի՞նչ ասեմ: Ասենք, եթե իրոք ռեժիսոր պատահեր, ասեր. «Արի նստենք մենք տարբերակը...», ինչ-որ պրոդյուսերի հետ, բան. ռեժիսորի հետ նստեինք՝ լիքը փոփոխություն կարայինք անեինք: Բայց էս համարվում է որպես էսպես գրավոր ֆիլմ, ես առայժմ չեմ տեսնում ուրիշ բան: Բայց իմ մտքով ի՞նչ էր անցնում էս խոսակցության ժամանակ, որ կա հիմա էդպիսի ժանր, ու գուցե դա իմաստավոր է. ինտերնետում հնարավորություն տալ կոմենտար անել հավելյալ պատմությունների. դնել ինչ-որ վեբ կայքի, որտեղ ուրիշները կարող են ավելացնել, օրինակ, պատմական անձերի վերաբերյալ, ինտերակտիվ ինչ-որ էսպես անձև տեքստ սկսի դառնալ, ու ով ինչ ուզենա՝ գրի: Չէ, ոչ թե կարծիք, այլ ինչ-որ հավելյալ պատմությունները և այլն: Դա հնարավոր է: Չհաշված… Կներե՛ս, չհաշված էն, որ պատմությունները մի կողմից ունեն պատմականություն, մյուս կողմից՝ հորինված են: Այսինքն՝ չկա ոչ մի պատմություն, որը ծայրից ծայր իրական է, բայց ինքը կարող է լինի կազմված մի քանի իրական պատմություններից, հա՞: Այսինքն, էստեղ իրոք պետք չի փաստագրություն, վավերագրություն փնտրել: Եվ առաջին դեպքը տեղի ունեցավ. ուրեմն՝ քանի որ ես դրել էի հայրիկիս և նրա ընկերների լուսանկարը, և ես ուղարկեցի (ափսոս, ինքը էստեղ չի հիմա, ասել էր, որ կգա) Նաիրա Մարտիկյանին, որին շատերդ երևի ճանաչում եք: Ինչու՞. որովհետև ես գիտեմ, որ Նաիրան էս թեմաներով հետաքրքրվում է, լրիվ ուրիշ պատմություններից մի երկու անգամ հետը շփվել էինք էդ առումով: Մեկ էլ Նաիրան գրում է, որ. «Ամբողջը կարդացի՝ առանց էդ էլ հուզիչ էր, բայց որ վերջում տեսա, թե լուսանկարի վրա ովքեր են գրված՝ լրիվ ինձ խփեց, որովհետև Հայկ Տեր-Ղազարյանը իմ քեռին է եղել»: Այսինքն՝ տեղնուտեղը իրա մեջ (- Նոր պատմություն ծնվեց) սկսեցին բացվել ինչ-որ հավելյալ պատմություններ: (- Չակռաներ:) Հա: Մի խոսքով, այնպես որ դա կարելի է այդպես պատկերացնել, էլի: Բայց եթե դու կոնկրետ ասես. «Գիտե՞ս ինչ Գևորգ ջան, ուզում եմ էս դրվագը էսպես զարգացնել»՝ ես կմտածեմ...

- Չէ, ուղղակի հետաքրքիր է...

1:23:04 Լուսինե. - Ես ուղղակի մի հատ…էլի, որովհետև ուզում եմ հիմնականում խոսենք իրա որպես գեղարվեստական գործի մասին: Ինձ ամենաշատը էս տեքստում՝ գործում, դուր եկավ էն, որ ինքը դիրքավորված չի, ու ինքը տեղ է տալիս ամեն մեկին պատմելու կամ լցնելու, ոնց որ ինքն է ուզում: Ու դրա համար ես չեմ ուզում մի քիչ…

1:23:25 Հրանուշ. - Ես լրիվ դիրքավորված եմ...

1:23:27 – Չէ, կոնկրետ քեզ չի ուղղված: Ընդհանրապես…

1:23:31 Միքայել. – Ամեն մեկը ոնց ուզում է, էնպես էլ դիրքավորվում է:

Լուսինե. – Իրա հավեսը… Եվ հիմա… (- Դիրքը հուզմունքն է) Իրա հավեսը էդ իրա դիրքավորվածության մեջ է, ու ասեմ… Ասեմ ինչի. որովհետև հենց այնպես ստացվեց, որ սա կարդալուց առաջ՝ մի ամիս առաջ էդ բանն էի կարդացել՝ «Reading «Lolita» in Tehran», ու ինքը իմ համար շատ դիրքավորված տեքստ էր, որովհետև, հա, էլի խոսում է, ասենք, տոտալիտար համակարգի մասին, բայց ինքը անընդհատ բանի պոզիցիայից է խոսում, որը քեզ շատ նյարդայնացնում է, որովհետև…

1:24:10 Միսաք. – Որ ասում ես «դիրքավորված չի», դիրք չի՞ էն, որ մարդիկ իմանան, չմոռանան:

1:24:15 –Հա, դա դիրք է, դա դիրք է: (- Դա դիրք չի՞: Բա ինչի՞ մասին է խոսքը:): Չէ, դա դիրք է, համաձայն եմ: Բայց ես չդիրքավորված՝ նկատի ունեի՝ ինքը չի որակում, չի դատապարտում... Այսինքն՝ էդ առումով երևի իմ համար շատ ուժեղ բան է:

1:24:31 Միսաք. – Իրա խնդիրն էլ ուրիշ տեղ ա...

Դավիթ. – Պարզ գնահատականներ չի տալիս, էլի...

Միսաք. - Դա գուցե ոչ թե իդեոլոգիականն է, որ դուք եք ասում, որ «իդեոլոգիական» չի, այլ կակ ռազ մանյովրականությունն է իրա...

Դավիթ. – «Մանյովրայնություն» չէի ասի ես:

Լուսինե. - Հա, ինքը իդեոլոգիական չի: Հա, ես իդեոլոգիականը նկատի ունեի:

Միսաք. - Դա իդեոլոգիա է, որ «ամեն ինչ բոլորը իմանան» (- Հա), անհուշ բան չլինի. դա իդեոլոգիա է: Իսկ եթե չի ասում՝ ով է մեղավոր, ով՝ չի, դա իրա մանևրայնությունն է: Վերջ:

1:24:54 – Լավ:

1:24:56 Դավիթ. - Մանևրայնություն չէի ասի դա: Կա բան՝ նշանակալից լռություն, չէ՞:

1:25:06 Միսաք. - Էդ արդեն սիրուն բառ է:

Դավիթ. - Էդ սիրուն բառ չի, էդ մանևր չի, հա՞: Դու ինչ-որ բաներ գիտես, որ բոլորը գիտեն: Ասենք ես հասցեագրում եմ իմ տեքստը էն տեքստին, որը քո գիտակցության մեջ պահվում է, դրանք իրար հետ միանում են ու դառնում ա էն ընդհանուրը: Էդ պատճառով (Միսաք. – Տակտիկա է:), Սոնայի ասածի հետ եմ կապում, որ դուք միացնում եք ձեր գիտակցության մեջ, հա՞, տարբեր ասոցիացիաներ: Շատ ազդակներ կան տեքստի մեջ, դրանով է հարուստ, հա՞՝ էն տեքստային հատվածները, որոնք ձեր գիտակցության մեջ են: Դրանք միանում են ու դառնում են ձեր արդեն տեքստը, հա՞, տեքստ ընթերցողից: Սա շատ կարևոր է, որ էս տեքստը էդ հնարավորությունը տալիս է. դա դառնում է տերմին. և էստեղ նստածներից բոլորը, ով որ կարդացել է, ունի իր տեքստը, որը Գևորգի գրած տեքստի հետ հանընկնում է միայն այնքանով, ինչքանով որ հասկացվել է էդ տեքստը ընթերցողի կողմից և… Իսկ մնացածը ընթերցողն է ավելացրել, ու դա շատ լավ գրած տեքստի հատկանիշ է:

1:26:31 Միսաք. - Ես լրիվ համաձայն եմ: Ես ուզում եմ, որ էսօր երգենք սոլմաժոր լինի, հիմա չերգեք՝ ձեր գործն է:

Դավիթ. - Բայց սոլմաժոր երգելու համար ես տալիս եմ հիմնական մեղեդի:  (Միսաք. - Դաժե մեղեդի եմ տալիս, էլի): Որ դու արդեն (Միսաք. – Էնքան որ մտնի էլի: Էնքան որ մտնի:)… Դու քո Jam Session-ը անես:

Միսաք. – Դա արվեստի հենց բանն է՝ առաքելությունն է. ինչ-որ մի բան էնպես մտցնել, որ մտնի:

Դավիթ. 1:27:03 – Լոտմանը մի հատ հրաշք հոդված ունի, որը կոչվում է (Միսաք. - Կարդացել եմ:), գիտեմ որ կարդացել ես, «Каноническое искусство как информационный парадокс»: Ինչը վերաբերում է մենակ տրադիցիոն և արխայիկ արվեստներին, էդ ժամանակաշրջանների տեքստին: Բայց հիմա ինչ-որ հետաքրքիր ձևով էդ պատմության անիվը պտտվում, գալիս է նորից էդ ձևի տեքստերի, որովհետև շատ պահանջարկ ունեն էսօր հենց ազդակներով հագեցած տեքստերը: Շատ, լրիվ, ամբողջ ինֆորմացիոն էս փոթորիկի մեջ ես, ու եթե ազդակները ճիշտ է դրած՝ շատ լավ միանում է ամեն ինչ, եթե սխալ է դրած՝ ոչ մի բան չի ստացվում, քանդվում-գնում է: Ու էս տեքստի առանձնահատկություններից մեկը հենց էդ է, որ շատ լավ, հետաքրքիր ազդակներ են, հզոր ազդակներ են:

1:28:18 Մաշայի քույր. - Իսկ կարելի՞ է մի հարց. էստեղ ուղղակի մի բառ հնչեց՝ խանդավառություն, որը շատ մտորումների տեղիք տվեց: Անկեղծ ասած՝ Մարինեին էի ուզում էդ հարցը տալ. ցավոք գնաց: Բայց ավելի շատ տիկին Խառատյանի հետ եմ համամիտ, որովհետև արդյո՞ք խանդավառություն կա որպես այդպիսին: Այսինքն՝ խանդավառությունը օդի մե՞ջ է, համատարա՞ծ է, թե առանձին անհատների խանդավառություն է:

1:28:39 Արա. - Առանձին անհատների խանդավառություն չի լինում:

1:28:42 – «Առանձին անհատ»՝ նկատի ունեմ մեծություններ, ինչպիսին էր Չարենցը:

Արա. – Ինձ թվում է դա անհնարին է:

1:28:47 Դավիթ. - ԷդէլՖրեյդիհոյակապաշխատանքնէ, «Человеческое Я и психология нации» (1921 Group Psychology and the Analysis of the Ego): Խանդավառությունը միշտ հասցեական է:

1:28:55 – Ուղղակի գրքում էլ չի երևում խանդավառությունը որպես այդպիսին: Գրքում բնականաբար կյանքն է...

1:29:02 Արա. – Որպես… Բացատրեմ. որպես հակադիր. ինչո՞ւ է ցավ գալիս, որ էդ մարդկանց ոչնչացնում են, որովհետև դրանք հիշատակ են, այս դեռ հինգ տարի առաջ եղած խանդավառության մարդիկ են, հա՞:

1:29:15 Հրանուշ. – Կա՞ այդպիսի խանդավառություն որ, ես չեմ տեսել:

 

Դավիթ. – Չէ, չէ...

1:29:22 Գևորգ. –Խոսքը իմ գործի մասին չի:

Արա. – Ժողկոմը, որը թույլ չի տալիս կտրել անտառներ...

1:29:32 Գևորգ. – Մի լավ օրինակ բերեմ փոքրիկ, ու շատ կան այդպիսի օրինակներ: Ես կարող եմ հասկանալ, որ մարդիկ, որոնք էդ շրջանում էստեղ իրանց սերունդները չեն ապրել կամ երիտասարդ սերունդ են՝ չեն կարող դա հասկանալ: Մեկը Լեոյի «Անցյալից». ինքը նկարագրում է Շուշվա տխուր վիճակը տասական թվականներին՝ դարասկզբին, ու ոնց էդ սոցիալ-դեմոկրատիայի մտնելը ամենամեծ մշակութային իրադարձությունն էր Շուշիում: Բոլոր իրա սերնդակիցները և նախորդ սերունդն էլ, որ, ասենք, Աշոտ Հովհաննիսյանը իրենից երևի մեծ էր, չեմ հիշում հիմա, ամեն դեպքում իրանք բոլորը ընդգրկվեցին էդ շարժման մեջ, որովհետև սոցիալ-դեմոկրատիան it was the main game in town: Դա դարձավ գլխավոր իրադարձությունը, որը հազար ու մի հարց էր լուծում, նացիոնալիստի համար՝ էդ միջոցով, հա՞, դաշնակցական տարբերակով: Ոչ նացիոնալիստի համար՝ համաշխարհային հեղափոխության միջոցով: Էդ մի օրինակ: Մյուսը՝ իմ անձնական օրինակը. պապիկս՝ մայրիկիս հայրը իրեն և իր քրոջը ռուսական դպրոց էր տվել. երեսունական… քառասունական թվականների մասին է խոսքը: Որովհետև համարում էր, որ էլ հարց չկա՝ վերջացավ, ոնց որ Օստապ Բենդերի մոտ ասում է. «Еврейского вопроса больше нет», հա՞: Փակվել է. հարցը, որ պիտի ազգայինը պահպանվի, զարգանա և այլն՝ ինքն իրան լուծված է: Ոչ թե, որ վերացել է, այլ ինքն իրեն լուծված է: Մնում է, որ միջազգային լեզուն մարդիկ իմանան, որ կարողանան մեծ մաշտաբի գործեր անել: Էդ խանդավառությունը իհարկե շատ կար: Էսօր դժվար է դա հասկանալ, մի շարք իմաստներով: Բայց ինձ ինչն է զարմանալի. եթե մարդը չի կարող դա հասկանա, մինչդեռ հասկանում է էսօրվա… Օրինակ, էսօր կա նացիոնալիստ կամ ԱՍԱԼԱ-ի նախկին անդամ կամ երդվյալ դաշնակցական, որին դու հավատում ես, որ ինքը հենց էդպես է կարծում, հա՞: Այսինքն էսօր կա՛ էդ խանդավառությունը, դրա կողքը կա դրա ֆա՛ռշ խանդավառություն: Բայց եթե նայես՝ միշտ ինչ-որ գաղափարախոսության շուրջ կա ինչ-որ խանդավառություն:

1:32:10 Մաշայի քույր. –  Ես դրա համար հարցը տվեցի. արդյո՞ք համատարած էր և օդի մեջ էր, թե դա մտացածին ինչ-որ երևույթ էր, որը ներմուծվում էր փաստորեն, չէ՞:

- Էդ դժվար հարց է, բայց...

- Այսինքն մարդիկ իրենց խոհանոցներում նստած խանդավառությա՞մբ էին...

- Սոցիալ-դեմոկրատիան ու մարքսիզմը համաշխարհային երևույթ էին, աշխարհով մեկ էին խանդավառություն ստեղծում...

Հրանուշ. - Լեոն տարբեր է...

Գևորգ. - Պապիկս ուղարկել է դրպոց մայրիկիս ու մորաքրոջս քառասունականներին...

Հրանուշ. – Իսկ գուցե նոմենկլատուրային նկատառումնե՛ր է ունեցել, և ոչ թե խանդառավություն...

- Չէ:

- Ինչից՝ չէ:

1:32:46 – Դե մեր պատմությունը պարզ է, հա՞, սուբյեկտիվ է:

- Ընտանեկան պատմությունը:

- Հա, հա: 

Հրանուշ. - Դա որքա՞ն է հանրային գիտակցությունը էդպիսին՝ ես չգիտեմ: Այսինքն, որևէ մեկը կարո՞ղ է ասել, որ ռուսական դպրոցի ընտրության, ընտրողների տաս տոկոսը, քսան տոկոսը, հարյուր տոկոսը գաղափարական հավատի, ոչ թե նոմենկլատուրային նկատառումներով էին գործում:

1:33:08 – Չէ, իհարկե դա հնարավոր չի, բայց…

- Ընտանեկան պատմությունը հանրային խանդավառության դրսևորում շուկա ներկայացրեց:

1:33:15 – Ես դրա համար երկու օրինակ բերեցի:

- Լեոյինը՝ ժամկետային շատ տարբեր է:

– Տարբեր ժամանակ... 

- Լեոյինը՝ ես հավատում եմ, ձեր պապիկինը՝ նույնպես հավատում եմ: Լեոյինը հավատում եմ, որպես էն ժամանակվա հանրային, ձեր պապիկինը՝ հավատում եմ որպես մասնավոր դեպքեր:

1:33:30 Դավիթ. – Ժողովուրդ, հիսուներեք թվականի մարտի քանի՞սն էր, որ մեռավ Ստալինը:

- Տասներեքը:

- Չէ, երեքը:

- Ինչքա՞ն մարդ էր լացում: Ո՞նց էին մարդիկ փողոցներով, էսպես՝ ողբերգության մեջ, հա՞:

1:33:45 Գևորգ. - Չէ. նա, ով Ստալինի մահվանից լաց չէր լինում... Կար մարդ, որը հավատում էր, որ պիտի սոցիալիզմը լինի մաքուր, գեղեցիկ և լավ:

1:33:57 Հրանուշ. – Հիմա. իմ հայրը մահացավ ստալինիստ մնալով: Իմ հոր համար Ստալինը ոչ թե սոցիալիզմի, այլ սովորական, պարզ, լավ իշխանավորի՝ ձեռքը սեղանին խփեց՝ արդարությունը դրեց. էդ էր նրա հավատը… Էդ էր նրա հավատը: Լացողների իննսուն տոկոսը հավատում էր էն քարոզչությանը, որ արդարությունը բերում է էդ մարդը: Գրեց Ստալինին. հարյուրավոր, հազարավոր դիմումներից երկուսը գալիս էին Ստալինի ստորագրությամբ արդարացումով, դառնում էին ահռելի քարոզչության նյութ: Եթե մի երկրում, Դավիթ, ինֆորմացիայի մենատերը Ստալինն է, իսկ ինչպիսի՞ն պիտի լիներ մարդու գիտակցությունը:

1:34:38 Դավիթ. - Հասկանալի է: Հա, հա, բա իհարկե: Մենք իրար հետ չենք վիճում, ուղղակի սրա մասին խոսելը ավելորդ է:

- Չենք վիճում, ես ուղղակի կիսաառարկելով բացատրում եմ:

1:34:58 Անահիտ. – Նախ հանրայինը ուզում եմ հասկանալ ինչ է նշանակում: Հանրայինը այդ ժամանակվա, հիմա նույնիսկ, այսինքն, հիմա հանրայինը ասենք սերիալներն են. հանրայինը կարող ենք դա համարել: Բայց ինչ որ ասենք վերաբերում է խանդավառությանը, դա ոչ թե պիտի համարել հասարակական, հանրային, որովհետև հասարակությունն է հիմա հանրությունը, հիմնականում բավական քիչ տեղեկացված է այս բոլորից, որովհետև չկար հասարակական ինֆորմացիոն միջոցներ, որովհետև կրթված չէին համատարած, և այլն, և այլն, և այլն: Հիմա՝ հանրայինը, եթե մենք դա ընդունելով որպես բազա - base մեզ համար, հանրայինի այն շերտը, որ արդեն մենք դրանց ենք նայում որպես հանրային. մտավորականություն, կարդացած, Ներսիսյան դպրոց ավարտած, չգիտեմ, Կեդրոնական ավարտած: Եթե մենք դրանց նկատի ունենք՝ այո՛, խանդավառություն կար: Ինչո՞ւ խանդավառություն կար: Եվ սա միանգամից չի եղել: Սա սկսել է հենց սոցիալ-դեմոկրատների, նարոդնիկների շարժումներից և կամաց-կամաց էս մարդիկ դրանցով ոգևորվել են: Այսինքն մեր մտավորականությունը անկախ այն բանից, որ բոլշևիզմ էր հարում, կամ դաշնակցություն էր հարում, կամ հարում էր չգիտեմ մյուսները՝ հնչակյաններին, ռամկավարներին, բոլորի մեջ կար ա՛յդ խանդավառությունը, որ մենք տեսնում ենք: Դրա համար այդքան բան եղանք՝ խոցելի եղանք մենք. մենք և ոչ միայն մենք, այլ ամբողջ տարածքը և ամբողջ ժամանակաշրջանը: Հիմա. հետո՝ էդ առաջին շրջանում: Այսինքն մենք կարող ենք ասել, որ քսանական թվականների վերջերին, մինչև երեսունական թվականների սկիզբը այդ համատարած խանդավառությունը կար, որ նույնը, որ Ստեփան Զորյանն էլ էր խանդավառված, ժամանակին Թումանյանն էլ էր խանդավառված, թեև բավական, ասենք, բան ունեին՝ հակասական զգացումներ են ունեցել: Ես չեմ խոսում Չարենցի, Տերյանի մասին, կամ, ասենք, դաշնակցական ղեկավարների մասին: Նույնիսկ դաշնակցական ղեկավարությունը իդեոլոգիապես խանդավառված էին: Այ, երեսունական թվականներին էր, որ դա դառնում է արդեն ի՞նչ՝ ոչ թե խանդավառություն, այլ՝ իներցիա: Այլ վախ, իներցիա և այլևս միգուցե… (Արա. - Բայց քառասունականներին նորից…) Այո: Եվ միգուցե… Այսինքն՝ այո… Միգուցե, միգուցե՝ վատ է, վատ է, բայց միգուցե սա պետք է էս բոլորի համար:

(Նելլի. – Միշտ կան օպտիմիստներ:) Ուրեմն. հետո գալիս է, փրկում է ինչը՝ փրկում է հայրենական մեծ պատերազմը, որովհետև հայրենական մեծ պատերազմը բերում է նոր խանդավառություն, որտև արդեն մահացած էր այն (հին) խանդավառությունը... դրանից հետո իջնում է կրկին... ուզում եմ պարզաբանել...

Մաշայի քույր. - Ես ուզում եմ համեմատական տանել ուղղակի, մեծ խանդավառությունը Ռուսաստանի և Հայաստանի...

1:37:27 Հրանուշ. – Ես ուզում եմ ավելացնեմ հարցս: Ինձ շատ հետաքրքիր է ձեր ընկալումը երևույթների ընթացքի, և չգիտեմ, ինչ աղբյուրների և տեղեկության վրա եք կառուցում հետագիծը, բայց հարցս հետևյալն է. ես թողնում եմ ռուսական սոցիալ-դեմոկրատիան մի կողմ, թողնում եմ Շուշիի, բայց հատկապես Թիֆլիսում և Բաքվում մեծացած հայ սոցիալ-դեմոկրատներին: Գանք Հայաստան: Այն մասը՝ Պոլիսը, այսինքն, նա այնպիսի ծանր քաղաքական վիճակում էր...

Անահիտ. - Պոլիսը եկավ այստեղ, Պոլիս չկա այնտեղ:

Գևորգ. – Գիտեք ինչ, երբ Մարքսը գրեց իր գործերը, հետո դրանք թարգմանվեցին այնքան լեզուներով, որ կարող էր կարդալ աշխարհի այս մասը, նրանք ովքեր կարդացին, աշխարհով մեկ նրանք «վարակվեցին», դա Հայաստանին չի վերաբերում: Դա վարակվել են չինացիները, բոլորը...

Նելլի. – Всё назревало изнутри... Другое дело, что можно выносить приговоры... Тем, которые всё это затеяли... Это просто теория... На что хочешь можно направить...

1:38:43 Վարդան. – Ներողություն, ես ուզում եմ ասեմ, որ, օրինակ, երբ որ երրորդ ինտերնացիոնալը հիմնադրվեց, ուրեմն երրորդ ինտերնացիոնալի հիմնադիրների մեջ ոչ թե Թիֆլիսի ու Բաքվի հայ կոմունիստներն էին մասնակցում, այլ Վանի հայ կոմունիստներն էին մասնակցում երրորդ ինտերնացիոնալի հիմնադրմանը: Էդ կուսակցությունը կոչվում էր Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման կուսակցություն...

1:39:10 Հրանուշ. – Հայաստանը չուներ էդ խանդավառությունը, ոչ էլ աճեց և հնարավորություն եղավ էդ խանդավառությունը աճեցնել. էս Հայաստանը լցված գաղթականներով: Հարյուր իննսուներկու հազար մարդ երկու տարում էստեղ մեռնում է:

1:39:41 – Փողոցներում, անտուն:

- էս Հայաստանը հետո կռվում է, թե էն բոլոր էյֆորիկ պատկերացումները Փարիզում ընթացող կոնֆերանսի, և սրան զուգահեռ հետո գալիս է քեմալական պատերազմը: Էդ բոլոր… Իրանք էին կոտորում էստեղ գտնվող թուրքերին... Էդ ի՞նչ սոցիալ-դեմոկրատական էյֆորիա կար էս Հայաստանում, որտեղ կամ մենք էինք կոտորում, կամ մեզ էին կոտորում, կամ…

1:40:07 Վարդան. – Ես համաձայն եմ ձեր հետ… Համաձայն եմ ձեր հետ:

Դավիթ. - Ժողովուրդ, էս Հայաստանը խուլ, մոռացված բան էր՝ ծայրամաս էր (– Այո) ռուսական կայսրության, որտեղ ոչ մի բան երբեք տեղի չէր ունենում:

1:40:20 Հրանուշ. – Ես միշտ ուզում եմ ասել՝ էստեղի Հայաստանը շատ դուրս է բոլորիդ օրինակից:

1:40:25 Անահիտ. – Բայց մի բան էլ տիկին Խառատյան: Շատ կարևոր բան ասեմ. մի բան էլ կա: Էստեղ շատ կարևոր բան ասեմ. մենք անընդհատ, երբ որ մենք մտածում ենք այսինքն էն մյուս՝ տասնիններորդ դարի և քսաներորդ դարասզբի Հայաստանի մասին, մենք ուզում ենք այս տեսակ Հայաստան պատկերացնել, այլ տեսակ Հայաստան պատկերացնել, բայց իրականում այդպես չի: Իրականում այս բոլոր տեղերը այնքան խառն էին, այսինքն նույնիսկ աշխարհագրական, գիտական, մշակութային... միասնություն չկար... Թիֆլիսն էլ էր ինչ-որ տեղ Հայաստան... Պոլիսն էլ էր ինչ-որ տեղ Հայաստան...

1:41:46 Գևորգ. – Ես իմ վերաբերմունքը դրան ասեմ կարճ շատ. կա ռուսահայ, տասնիններորդ դարի վերջի-քասներորդ դարի սկզբի ռուսահայ մտավորականի կերպար: (1:41:54 – Բա պոլսահա՞յ): Ես հիմա իմ վերաբերմունքն եմ ասում: Ուրեմն՝ էդ մտավորականի կերպարի՝ դրա մեջ ես տեսնում եմ ինչ-որ սոցիալական օրինաչափություններ. է՛դ կատեգորիան, որտեղ էլ նա լինի՝ Պետերբուրգ, թե Մոսկվա, թե Ռոստով, թե Պոլիս, որ… Բայց ռուսահա՛յ մտավորականներ, որովհետև իրանք գնում-գալիս են հա՞: Նա կարող է լինի դաշնակցական, կարող է լինի սոցիալիստ. բայց էդ կերպարը կա, որի մի քիչ աղավաղված տարբերակը ես արտացոլել եմ հենց էդ սիմվոլում, որ էդ բաներն են կպցրած, հա՞՝ դիպլոմները: Պատին կպած: Էդքանը կարամ ասեմ, էն մնացածներին ես լավ չեմ զգում-հասկանում...

1:42:37 Հրանուշ. – Ես հարցը տամ, որ դուք ձեր դատողությունը նաև սրա վրա տարածեք...

1:42:41 Անահիտ. – Ուղղակի սրա համար, տիկին Խառատյան, իմ աշխարհի ամենասիրելի տիկին Խառատյան…

1:42:48 Դավիթ. – Բոլոր էս երկրի Խառատյաններից ամենասիրելին դու ես (Ծիծաղ):

1:42:56 Անահիտ. – Դրա համար ինձ համար, երբ ես իմ դասախոսությունների ժամանակ խոսում եմ այս բոլորի մասին՝ ես ասում եմ «ռուսահայ իրականություն» և «արևմտահայ իրականություն»: Այսինքն՝ այս հայ իրականություն նախ, որովհետև այնտեղ կա ահռելի սփյուռքը՝ գաղութները՝ սփյուռք չասենք, և ռուսահայ իրականություն, որը արդեն պարզ է, դուք գիտեք, էդ Մոսկվան է, Թիֆլիսը... և կա արևմտահայ իրականություն…

- Իսկ պարսկահա՞յը:

Գևորգ. – Պարսկահայը ռուսահայի հետ շատ մոտիկ է:

Անահիտ. – Այո, պարսկահայը ռուսահային է մոտիկ:

1:43:35 Հրանուշ. – Իմ ասածի հարցը. ես որովհետև շատ կարևոր իմ համար խնդիր եմ բարձրացնում: Հարցս. ուզում եմ հասկանամ. խորհրդայնացումից հետո... որովհետև դաշնակցական Հայաստանը շատ տարբեր բան էր: Ոչ լավ, ոչ վատ հիմա չեմ խոսելու՝ լիքը վատ էլ կասեի, որոշ լավեր էլ կասեի: Բայց Խորհրդային… Խորհրդային Հայաստանը, որին, վերջիվերջո, սցենարը՝ աշխատանքը, վերաբերում է, այս աշխատանքը: Ի՞նչ չափով է իսկապես էդ ռուսահայ միջինացված մենտալության և խորհրդային իրողությունների՝ դեռ կարծրատիպերի չվերածված, շատ սու՜ր, շատ ընթացի՜կ, ոչ միշտ գնահատված, ոչ միշտ ընկալված... այսինքն գալիս ենք Հայաստան: Էս Հայաստանի բնակչությունը շատ հեռու է բոլոր բաներից: Ընդհանրապես իրան ինչ ասում են՝ ձայնը կտրած, տեղում վախեցած մարդիկ են: Եվ ուրեմն՝ մի հարյուր, երկու հարյուր անձ ի վերջո տնօրինում է էս մարդկանց ճակատագիրը:

1:44:43 Գևորգ. – Իմ կարծիքով, լեգենդը՝ միֆը, շատ լավ արտահայտված է «Մյասնիկյան» ֆիլմում՝ «Վերածնունդ» ֆիլմում: Էդ երկու հարյուր հոգին էլ, այ էն սիրուն Նոնան՝ Շուշանիկ Կուրղինյանը իրա ռուսալեզու «Եղիշ ջան, արի մի հատ ծխենք»՝ իրանք, էդ ռուսահայ էլիտան է եղել, որը մեծ մասամբ գրավել է սովետական իշխանությունը Հայաստանում (- Հա, դա էլ նշենք) ու ինքն է տնօրինել ճակատագրերը՝ լավ, թե վատ, էդքան բան:

1:45:19 Վարդան. – Ես մի բան ասեմ, շատ եմ խնդրում: Քանի որ ես գյուղացիական ծագում ունեմ ու արևմտահայ գյուղացիությունից եմ, ընդ որում Շատախից, որ լեռնային մաս է... Ուրեմն՝ շատ հետաքրքիր է հետևյալ բանը: Քանի որ հայկական մտավորականությունը ձևավորվել է Թիֆլիսում, Բաքվում ու Պոլսում, այսինքն՝ կոսմոպոլիտական միջավայրում, իրա մտածողությունը լիբերալ-կոսմոպոլիտական է եղել: Ուրեմն՝ իրենք ընդհանրապես չեն իմացել (և Մուրացանը էստեղ երևի ճիշտ է՝ շատ էդպես խիստ պահպանողական գրող), որ իսկապես դրանք տարբեր կարծես թե շերտեր են: Լեոն գրեց, որ էդ հեղափոխականները իրենց ներկայացնում էին թիֆլիսահայ և Բաքվի կամ Շուշիի մտավորականներ: Նույնն էլ, այսինքն գծեց այդ մեծ խզումը, որ գոյություն ուներ, Մահարին «Այրվող այգեստաններ»-ում: Դա մեծ խնդիր էր, որը իսկապես էլի ես տեսնում եմ, որ Չարենցն էլ էր տեսնում, որ գոյություն ունի ֆանտաստիկ մեծ խզում: Եվ մինչև հիմա էլ… Իմիջայլոց դա դրսից եկողներն են ասում, և ասում են, որ հայ մտավորականության մեջ կա էսպիսի մի հատ սովորություն, ասել «հայ ժողովուրդը»: Նու, պարզ է, քանի որ ինքը մտավորական է՝ ինքը հայ ժողովուրդ չէ, ժողովուրդն էն Ապարանի ոչխարներն են մոտավորապես: Կամ ասել «նրանք», ոչ թե «մենք», և այլն: Ժողովրդի մասին իրանք «նրանք» բառն էին օգտագործում: Ինչու՞. որովհետև իսկապես շատ երկար ժամանակ… Նալբանդյանը, որ գրել է «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ», ոչ մի անգամ Հայաստանում չի եղել: Մոտիկ չի եկել Հայաստանին: Հա: Դա շատ հետաքրքիր է: Եվ օրինակ Րաֆֆին մեծ խղճի խայթ էր զգում, որ էդքան գրում է Հայաստանի մասին՝ ոչ  մի անգամ Հայաստանում չի եղել: Ու էդ ճանապարհորդությունը, որը մի անգամ անցավ Հայաստանում, կարևոր էր, որ համոզվի՝ էնտեղ մարդ կա... Հա, դա իսկապես մեծագույն պրոբլեմ է: Հայ մտավորականների մեծամասնությունը Փարիզում եղել է, Լոնդոնում եղել է, մյուս տեղ եղել է, բայց օրինակ կարող եմ ասել՝ Վանում չի եղել, չեմ ասում Շատախում... Եվ չեն եղել, և էդ մասին մենք պետք է հասկանանք, որ մեր մտածողությունը…

Գևորգ. - Վարդանը ասեց անցյալի մասին, որ չէին ճանաչում, կոպիտ ասած, ֆիզիկապես: Բայց իմ համար սա ավելի շուտ մետաֆիզիկ խնդիր է: Դուք (Անահիտ) արդեն ասում եք նրա մասին, որ էսօ՛ր չեն ճանաչում, և դա ոչ թե ֆիզիկապես չճանաչելու հարց է: Նույն ձևի, Սուսաննան հիմա, որ գնաց, ինքը իրա վեպը, եթե կարդաք, դա Վարդենիսի մոտ գտնվող գյուղի մի պատմություն է շատ հետաքրքիր, կոչվում է «Ագռավները Նոյից առաջ», հա՞. ցեղասպանությունից փախած մարդկանց մասին է, և էդ ժողովուրդը էս հենց էն է, որ արդեն նշվեց էստեղ, որ… էդ էլ ասեցիք... որ իրանք… իրանք չէին կարող ոչ խանդավառություն ունենալ, ոչ… Եվ էդ բոլոր կղզյակները հիմա էլ է, էսօր էլ է էստեղ: Նույն վիճակն է. ոչ թե ֆիզիկապես չճանաչելու կարողությունը, այլ ինչ-որ բանը, որ ասում է՝ դիսկուրսը չկա, տեքստը չկա, չի արտադրվում:

1:49:46 Վարդան. - Կներես, որ խանգարում եմ. ուրեմն՝ ինձ մոտենում է «Սիվիլնեթ»-ի լրագրող ընտրությունների ժամանակ և ասում է. «Մեր մոտ սարսափելի բան է կատարվում»: Ուրեմն՝ ես փորձում եմ հասկացնեմ, որ «Եթե էսպես տարվի, ասենք թե, էդ ամբողջ բանը՝ դուք կպարտվեք»: «Չէ, ի՞նչ եք ասում, մենք քսան տոկոսը մեր գրպանում ունենք»: Ուրեմն՝ դա ցույց է տալիս, թե Վարդան Օսկանյանը ու Րաֆֆի Հովհաննիսյանը որքան են հասկանում մեր ժողովրդին. «Քսան տոկոս գրպաններս ունենք»:

1:50:19 Հրանուշ. – Պարոն Ջալոյան, Րաֆֆիին բոլորս աշխատեցինք հասկացնել:

1:50:21 Արա. – Ընկերներ ջան, մենք կրկնում ենք ռուս ինտելիգենցիայի տասնիններորդ դարի առանցքային սխալը...

1:50:34 Վարդան. – Օրինակ ասենք թե շատ հետաքրքիր մի բան է էլի: Էդ օրինակն եմ բերում, որովհետև դրանով եմ զբաղված: Ուրեմն էսպես է. իմ ընկերը գնաց Մոսկվա սցենարիստ աշխատելու: Եվ հիմա ինքը գնացել է էնտեղ սցենարիստ աշխատել, բայց ինքը խոպանչի չի: Իսկ եթե ինչ-որ մեկը գնաց էնտեղ ասֆալտ փռելու՝ ինքը խոպանչի է. բայց ինքը խոպանչի չի: Եթե մարդ գնացել է Փարիզում սովորում է՝ ինքը խոպանչի չի, բայց եթե օրինակ մարդը գնացել է, շինարարությամբ է զբաղվում՝ ինքը խոպանչի է: Այսինքն՝ ինքը…

1:51:10 Արա. – Փարիզում՝ ոչ (ծիծաղ):

1:51:18 Վարդան. – Ինքը արդեն գաստարբայտեր չի, ասենք թե բանն է էլի՝ խոպանչի է, խոպանչի չի՝ գաստարբայտեր է: Կներես էլի: Ուղղակի ինքը արդեն ավտոմատ կերպով ստիգմատիզացման է ենթարկվում, մենք էլ նրան... ես դրա մասին էի ասում...

1:51:32 Հրանուշ. – Հիմա, եթե վերադառնանք խանդավառությանը: Եթե վերադառնանք խանդավառության թեմային. Արան ինձ միանգամից լռեցրեց, և ես լռեցի իսկապես, հենց մենակ Սարյանի ազգանունը տալով՝ կարճ: Չարենցինը դեռ կարելի է վիճարկել. երեսունական թվականները Չարենցի համար շատ հետաքրքիր ստեղծագործական, բայց միևնույն ժամանակ բոլորս գիտենք ինչ ծանր անկումային շրջան էր: Բայց հետո կար քսանական թվականներին, երեսունչորս թվին… երեսունչորսին քանդված, բայց դեռ հույս կար, քննարկումներ էին անում, գրողների միությունը կար և այլն: Երեսունչորս թվից հետո դե պարզ է արդեն ամեն ինչ գնաց коту под хвост, սարսափելի ձևով: Հիմա ինձ իսկապես հետաքրքրում է, օրինակ Սարյանը ո՞նց կարողացավ ստեղծագործել: Իսահակյանը. Իսահակյանի ֆենոմենը: Եվ դարձավ… Բարեկամուհիս էստեղ տեղից ինձ փսփսալով ասում է. «Ի՞նչ կապ ունի էդ բոլորը Հայաստանի և հայերի հետ. Հայաստանի բնակչության չասեմ...»:       

1:52:36 Անահիտ. – Իսահակյանը գրեց առաջին… Երկար դադարից հետո առաջին բանաստեղծությունը որ գրեց՝ պատերազմի ժամանակ և հանձնարարական՝ «Ազատություն» բանաստեղծությունը... Իսահակյանը ահագին ժամանակ չստեղծագործեց: Էդ ընթացքում…

1:52:47 – Հա, բայց… Բայց երեսունչորս-երեսունհինգին իրա վրա հանձնարարական կար...

Գևորգ. – Պապայի պատմությունները Սարյանի մասին:

1:52:56 – Ուղեկից գրողները… Ուղեկից գրողները հիմնականում հանձնարարական գործեր գրեցին:

1:53:00 Լուսինե. – Ընտանեկան պատմություն Սարյանի մասին:

Գևորգ. - Ընտանեկան պատմություն Սարյանի մասին: Երեսունյոթ թվից ի վեր իրան զոռում են, որ ինքը նկարի Ստալինին: Ասում են. «Եթե չնկարես՝ քեզ…» - գիտե՞ք էդ պատմությունը:

Դավիթ. - «Մենք քեզ կնկարենք»:

Գևորգ. - Հա: Վերջը՝ զոռում են, զոռում, ինքը ամեն ձև փորձում է հրաժարվի, տեսնում է մի ձև վսյո ժե... Հա, հետո ասում են. «Տղաներիդ կոչնչացնենք, ոչ թե քեզ»: Ասում է՝ ճար չունի: Ուրեմն՝ մանկական երկաթուղու այգին արդեն բացված էր, ու այնտեղ դրված էր Ստալինի մի փոքրիկ կիսանդրի: Ինքը նկարում է այգու էդ մասը որպես պեյզաժ, Ստալինի կիսանդրիով, հա՞: Էդ երեսունյոթից մինչև ասենք քառասունմեկը: Քառասունմեկին տղային իրա տանում են պատերազմ՝ ռազմաճակատ, ու էդ պատճառով ինքը լռում է ու գրեթե ոչինչ չի նկարում ամբողջ պատերազմի ընթացքում, մինչև քառասունչորսին, եթե չեմ սխալվում, տղան հետ է գալիս սաղ-սալամաթ, գուցե վիրավոր, չեմ հիշում, ու ինքը սկսում է ծաղիկները նկարել պատերազմի հաղթանակին նվիրված:

1:54:05 Վարդան. – Ծաղիկների մասին հետաքրքիր բան պատմեմ. ուրեմն Դմիտրի Նալբանդյանը, որ ուղարկում են պատերազմի ժամանակ Հայաստան՝ սարյանիզմի դեմ պայքարելու, և հետո ինքը բան է անում… Նալբանդյանը գալիս է, և էդ մասին հիշողություններ է ինքը թողել՝ Ստալինին նվիրված էդ, քառասունհինգ թվականի էդ ժողովածուի մեջ: Եվ շատ հետաքրքիր է. Նալբանդյանը, ուրեմն, պահանջում է, և որոշում են ընդունում, որ հարկավոր է պայքարել, ուրեմն, բուրժուական «չարի ծաղիկների» դեմ: Ուրեմն. Սարյանին նույնիսկ ծաղիկ չեն տալիս, որ նկարի, որովհետև այն բուրժուական չարի ծաղիկներ էին:

1:54:52 Գևորգ. – Բայց չանցավ էլի:

1:55:02 Դավիթ. – Ժողովուրդ, ես ձեզ էլի ուզում եմ տեքստին վերադարձնել: Տեքստում էն անձնավորությունները, որ կան, գործում են, խոսում են, մեծ մասը մասնագետներ են, հա՞: Էս մասնագետները էդ ամեն ինչից հեռու են, իրանք իրանց գործով են զբաղված. մեկը նկարում է, մյուսը գրում է, երրորդը բուժում է: Եվ իրենք էդ գաղափարական բաների մեջ չկան: Իրանց ինչ-որ բան դուր է գալիս, ինչ-որ բան դուր չի գալիս, հա՞: Բայց իրանք հեռու են, իրանք էդ շերտի մեջ չեն: Իրենք փորձում են իրենց կյանքով ապրել, բայց «դաժան իրականությունը» և այլն, հա՞: Ու սա շատ կարևոր է:  (Նելլի. – Ասում էին. անկախ նրանից, ինչ պայմաններ են, ինչ են, մարդ պիտի անի էն, ինչ համարում է որ ճիշտ է ու կարելի է:) Ես էլ մի հատ ընտանեկան պատմություն ունեմ. իմ տատիկը ամենափոքր երեխան էր իրենց մեծ ընտանիքում՝ յոթերորդն էր: Առաջին վեցը աշխարհով մեկ՝ Եվրոպայում հիմնականում, սովորում էին: Մի մասը երիտասարդ մահացան պատերազմի հետևանքով: Բայց, ուրեմն, Ցյուրիխի համալսարանում սովորում էր տատիս եղբայրը՝ Հակոբը, որը էնտեղ մի կնոջ ծանոթանում է, ամուսնանում են, ավարտում են: Եվ տասնութ թվականին՝ տասնինը թվականի սկզբին, ավելի ճիշտ, վերադառնում են Հայաստան:

1:56:37 Նունե. – Էնպես որ Ցյուրիխը խոպան չի:

- Հա: Վերադառնում են Հայաստան…

Լուսինե. - Խոպան են հետ գալիս:

1:56:43 Վարդան. – Կներեք, եթե մշեցին գնացել է Ցյուրիխ…

1:56:46 – Պապիկը էն ժամանակ Երևանում թվով երրորդ ինժեներն է եղել՝ ուրիշ ինժեներ չի եղել. երեք ինժեներ է եղել: Իսկ Աննա տատիկը կոնսերվատորիայի հիմնադիրներից մեկն է: Էսպես պրոֆեսիոնալները, ինչ-որ մարդիկ, ազգայնական զգացմունքներից ելնելով, գալիս են Հայաստան: Ցեղասպանությունը իհարկե հսկայական ազդեցություն ունի: Իսկ Հայաստանում ի՞նչ է՝ Հայաստանում ոչի՛նչ է, ոչինչ չկա: Հրանուշ, դու՛ նկարագրեցիր: Ու էն մարդիկ, ով որ էստեղ են ապրում՝ էստեղ են փախել, եկել. յոթ հարյուր հազար բնակչություն կա ընդամենը: Սրանք հազիվ հանգիստ տեղ են գտել՝ հազիվ հանգիստ տեղ են գտել ու ապրում են ու բոլորը հայերեն են խոսում, հա՞ (Նունե. – Էդ հաստատ չի:): Ու… Ես չեմ ասում էն մտավորականության (զզվելի բառ է, տանել չեմ կարողանում) ներկայացուցիչներին, որոնց մասին Գևորգն էր ասում՝ ռուսահայկական, ռուսահայ, որոնք իրենց շատ փակ շրջանակը ունեին: Որոնք իհարկե մեծ մասը գնաց, որովհետև հենց կերակրվում էր, հա՞, բայց էն ժողովուրդը, որը որ ապրում էր, ինքը հազիվ սկսել էր բազմանալ: Հարմար, կոմֆորտային պայմաններ էր գտել:

1:58:27 Հրանուշ. – Ո՞ր թվերին:

Արա. - Հիմա ինչի՞չի բազմանում:

- Հիմա կոմֆորտային չի:

- Ինչի՞ կոմֆորտային չի:

Լուսինե. - Հիմա գնում է ուրիշ տեղ բազմանա:

Դավիթ. - Ես թվերով եմ խոսում՝ յոթ հարյուր: Յոթ հարյուր հազար էր, չէ՞:

1:58:41 Հրանուշ. – Դավիթ, ես քեզ հետ ցավոք համաձայն եմ: Էս, որ ասում եմ…

Դավիթ. - Ցավոքը ո՞րն է՝ էդ է: Բայց հասկանում ես, դուք խոսակցությունը տանում եք բոլորովին ուրիշ տեղ:

1:58:53 Հրանուշ. – Հա բա:

1:58:58 Դավիթ. – Տեքստը ուրիշ է, տեքստը իրա ուրիշությամբ է թանկ: Էս շատ կարևոր է:  

Հրանուշ. – Բա հազիվ առիթ են տվել մեզ...

Դավիթ. - Խոսել: Ու ես իմ հավաքական, եզրափակիչ խոսքն եմ ասում, ինձ համար, ոչ թե բոլորիս, և ուզում եմ ուղղակի շնորհավորել մեզ, որ մենք ունենք լուրջ, էսպես, հուզող, մտածեցնող ու մնացող, հա՞. հիշողության մեջ մնալու է էդ տեքստը: Ասենք գիրք կա, որ ես տասնութ տարեկանից հետո չեմ կարդացել, բայց էդ գիրքը իմ մեջ է: Էս գիրքը իմ հետ է լինելու, և ես դրա համար շատ շնորհակալ եմ:

1:59:49 Նունե. – Փաստորեն կենացների անցար:

Դավիթ. - Կենաց չի: Սա վերջնական իմ, անձնական…

1:59:54 Լուսինե. – Իսկ իրա հուշարձանության էլեմենտ կա՞:

20:00:00 Դավիթ. - Ը՜հ... Ուրեմն՝ հուշարձանության էլեմենտ (- Արձանը չկա, բայց հուշը կա) կա իհարկե, որովհետև, հասկանալի է, որ Գևորգը... իր հորն է, հա՞, էս հուշարձանը դրել է: Բայց ես դրանով սկսեցի էսօրվա իմ խոսքը: Ինքը շատ սիրում է էդ... էդ «վատը»... Հա՞, էդ ամբողջ պատմությունները… Ինչի՞: Որովհետև էդ իրա ընտանիքի ներսն է, որը ինքը ցույց է տալիս: Մեզ է նվիրում: Մեզ է նվիրում իրա ծնողների խոսակցությունների իր ընկալման մի էսօրվա ռեֆլեքսիայի միջոցով ստեղծված տեքստով՝ էն ժամանակը, որը բացարձակապես էն ժամանակվա մասին չի: Հա՞: Էն ժամանակվա մասին էլ ա: Լավ հարց ես տալիս, էդ հուշարձան է ինչ-որ չափով:

2:01:02 Հրանուշ. – Ես կարծում եմ՝ հիանալի է, և սա առաջին դեպքը չի, որ Գևորգը իր միջավայրի, իր ընտանիքի միջավայրի, իր կերպարների, բայց ավելի շուտ ես կասեի դեպքերի այդ, իրան շատ անգամ հաջողվում է նույնիսկ խուսափել էդ իրան հարազատ մարդկանց կերպարների բնութագրերից: Ինքը դեպքերի միջոցով է անցնում: Էդ դեպքերը լինելով մոտ, հարազատ, հասկանալի, պատմված, վերապատմված, կայունացած, կաղապարված՝ շատ մոտ են այն օբյեկտիվ իրականությանը, որին ինքը անդրադառնում է: Շատ… Ես սա համարում եմ հեղինակային մեծագույն հնարավորություն: Իրավունքը հարցերի կողմն է, բայց մեծագույն հնարավորությունը՝ եթե հեղինակը կարողանում է մի տասնհինգ մարդու տարբեր բաների միջոցով, ըստ տարբեր ժամանակների և կոնկրետ իրավիճակների վերադարձնել, ի վերջո լավագույն, ժամանակաշրջանի լավագույն դրսևորումը անհատի կամ ընտանիքի միջոցով է հաջողվում մասսայականացնել: Պատմության վերլուծությունը մի բան է, բայց ժամանակաշրջանի ոգին, իրավիճակը տալը և հասցնելը, տալը էական չի՝ հասցնելը, որ մարդիկ ընկալեն, շատ ավելի մարդու, անհատի կամ փոքր խմբի, ընտանիքի միջոցով է: Լավագույն լուծումները միշտ էդպիսին են:

2:02:28 Վարդան. – Ես կարող եմ ասել, որ շատ, շատ լավ է տրված հատկապես: Ոչ թե ասենք թե, ասում եք, ասենք թե, սյուժետային կողմը, որ սա ընտանիքի պատմություն է, բայց իմ համար, ասենք թե, դա էական չէ: Ու ես հանկարծ, ասենք թե, զգացի… զգացի, թե ի՞նչ բան է հայ մտավորականը ու մեր դասական սովետական մտավորականությունը... 2:03:12 – Ինձ թվում է՝ ամենամեծ հաջողությունը դա է, որ ես զգացի… զգացի, ասենք թե՝ ո՞նց է մտածում հայ մտավորականը: Իսկապես, որովհետև դա ուղղակի, այդ փոխհասկացումը, որովհետև ընտանիքը դա միջոց է միայն, որպեսզի ինքը ցույց տա, թե ի՞նչ բան է, ասենք թե, հայ մտավորականը. իրա թերություններով, իրա, կներես, թուլություններով կամ իրա ուժով հանդերձ, որովհետև այսօր մենք շատ ենք քննարկում էդ հարցը. ինչու՞ է այդքան թույլ մտավորականությունը կամ ինչու՞ է, ասենք թե, էստեղ սխալվում կամ էնտեղ սխալվում: Իմ համար դա է ամենակարևորը: Բայց քանի որ ինքը ու իրա ստեղծագործությունը բաց ստեղծագործություն է, բաց է ամեն տեսակ ինտերտեքստուալության, ինքը քանի որ սարքված է որպես, ասենք թե, ոչ թե... հենց իրա կինոյի ձևը, ասենք թե, հղում է տալիս, որպեսզի քննվեն էդ առնչությունները, որովհետև լուսանկարը, գիտեք, ասենք թե, հազար ու մի մեկնաբանություն կարող է լինի՝ ինչ է արած, պատկերված: Իրականում առանց մակագրության լուսանկարը անհասկանալի է, թե ինչի մասին է. կինոյից հատված է, թե… Այսինքն՝ սարքված է, թե փաստ է: Էս առումով, ասենք թե, էդ առավելությունները կան, բայց ինքը շատ մեծ խոսակցություն է բացում, և՛ հիշողության մասին, և՛ դարաշրջանի մասին: Ամենակարևորը հետևյալն է. իրանք ապրել են էդ դարաշրջանում, մենք էլ ենք ապրում ինչ-որ դարաշրջանում: Մե՞նք ինչ դարաշրջանում ենք ապրում: Ինչպիսի՞ն է, օրինակ, ասենք թե, ոնց են ասում, մտավորականության ճակատագիրը քսանմեկերորդ դարում: Օրինակ:

2:05:03 Դավիթ. – Մի հատ լավ անեկդոտ կար… Բրեժնև.Мелкий политический деятель эпохи Аркадия Райкина.

- Հա, Պուգաչովայի մասին էլ կար...

2:05:06 – Միգուցե անցնենք, էնտեղ շարունակենք...

2:06:29 – Ես ձեր պիեսը տեսել եմ, տիկին: Կներեք, ձեր անունն էլ չեմ հիշում (-Անահիտ): Շատ հաճելի է. ես ձեր պիեսին եղել եմ: - Ո՞ր մեկին:

- Մեր և ձեր նախնիները Իրանից են:

 

Սկիզբը՝ այստեղ


14:36 Օգոստոս 19, 2018