«ՊԱՀՊԱՆԻՐ ԻՆՁ, ԻՄ ԹԱԼԻՍՄԱՆ»
Գրվել է 1987 թ., առաջին անգամ հրապարակվել է «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում (2012)
Նելլի Օհանյանի համահեղինակությամբ
«Տանում ենք հնուց մեր գանձերն անգին,
մեր գանձերը ծով»
«Իմանալ զբանս հանճարոյ»
Ամեն դար իր պրոբլեմներն ունի։ Բայց հազիվ թե գտնվի մի պրոբլեմ, որը լուծելու համար կարիք չզգանք դիմելու պատմությանը, քննելու, վերլուծելու այն։ Հազիվ թե գտնվի մի պրոբլեմ, որը ճշմարիտ ըմբռնելու համար կարիք չլինի վերարժևորել անցյալը։
... Կասկածի պիտի ենթարկենք անցյալի մասունքներն ու դասերը, տեղից շարժենք ժողովրդի երախտապարտ հիշողությամբ աստվածացած հին անունները, անետհայաց ընկղմվենք անցյալի խորխորատը՝ ապագա մեծագործությունների ու պարտությունների սաղմերը գտնելու այնտեղ։ Խիզախություն է պետք՝ ելնել սեփական անցյալիդ դեմ ու հանդգնել հավասարը հավասարի պես չափվել նրա հետ, հավասարազոր զրույցի բռնվել նրա հետ։ Հաճախ այդպես չենք վարվում, ինքներս մեզ լուռ աշակերտի ու թանգարանային պահակի դերն ենք հատկացնում, տրոհում, անջատում ենք միմյանցից անցյալն ու ներկան, խախտում անցյալի կենդանի կապն այսօրվա հետ, ներկան դառնում է պատահական ու անսպասելի։ Մեր պարտքն ենք համարում կռապաշտական ծես կատարել անցյալի որոշ մասունքների շուրջ և այդքանով մեր պարտքն անցյալի առջև համարում ենք փակված։
Այսօր շատերն են այդ մեղքի պատասխանատու. սրբել են, սրբացրել են Պուշկինի և՛ կյանքը, և՛ գիրը, «կենդանի կյանքը», շառաչուն ավյունը՝ ճակատագրի բոլոր պատահականություններով ու անսպասելի շրջադարձներով հանդերձ՝ կանոնիզացրել, դարձրել «վարք սրբոյ»։ Հարցն այն չէ, արդյոք Պուշկինն ավելի կամ պակաս է «սուրբ»՝ քան ցանկացած այլ սուրբ կամ անսուրբը։ Հարցն այն է՝ որ սուրբն այլևս կոնկրետ անհատ չէ, ավելին՝ մարդ էլ չէ այլևս, այլ լոկ՝ մերկ գաղափար։ Պուշկինը չի կարող լինել մերկ գաղափար։ Այդ հսկա բազմազանը՝ նա ոչ միայն գաղափար, նա նույնիսկ գաղափարական մարդ չի կարող լինել։ Նա հեղինակ է, կյանքի արարիչ՝ վերջինիս ողջ բազմազանությամբ ու բոլոր գաղափարներով հանդերձ։
Այս հանգույցին է դառում Ռոման Բալայանի «Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման» ֆիլմը. այս է նրա գործողությունների ծավալման հիմքը։ Դա մի փոքրիկ դրամա է, ինչպես Պուշկինի «Փոքրիկ ողբերգությունները». «փոքրիկ» մակդիրն այստեղ ոչ միայն չափն է սահմանում, այլև գործի ժանրը։
Մարդ փնտրում է մտքի ձևակերպումն ու չի գտնում, բանաստեղծը՝ գտնում է։ Իսկ ձևակերպումների մեր մահկանացու փորձերը կոշտ ու կոպիտ են հնչում, անհոգի։ Նախատեսված են դպրոցականին խրատելու համար։ Ուզում ենք պարզ, ուղղակիորեն ասած լինել կարևոր միտք՝ դարձնում ենք ղեկավար ցուցում, դոգմատ։ «Անցյալը պետք է հարգել»։ Այո, ճիշտ միտք է։ «Անցյալի հուշարձանները, մեր հոգևոր մշակույթը հսկայական նշանակություն ունեն անհատի ձևավորման համար»։ Բոլորս էլ գիտենք։ Բայց... «Հուշարձան» բառը հաջող չէ. հուշարձան կանգնեցնում են մահացած երևույթին։ Անցյալը կենդանի է։ Անցյալի հետքերն այսօր՝ ճարտարապետական կոթող է, թե հանճարի ժառանգություն՝ հուշարձան չեն։ Խրատը չի ձևակերպվում։ Ծեծված կլիշեներ ենք ստանում։ Ավելի լավ է՝ ասել Թումանյանի կամ Պուշկինի խոսքով։ Կամ՝ Մաշտոցի։ Ֆոլկների, որն ասում էր, որ անցյալ ընդհանրապես չկա, կա լոկ ներկա, ուր անցյալն ապրում է այսօրվան հավասար։ Մարսել Պրուստը համարում էր, որ հիշողությունն ու արարքը նույնն են։
Հեռուստատեսային հաղորդումներից մեկի ժամանակ մի տղա ասաց. «Ես չեմ հասկանում՝ ինչու պիտի հարգել անցյալը, այլ ոչ թե ներկան, ինչու չի կարելի քանդել անցյալի բազում միօրինակ շինություններից մեկն ու նրա փոխարեն սարքել ինչ֊որ նոր լավ բան»։ Միամիտ հարցադրում է, բայց պատճառը հասկանալի է։ Անցյալը պահպանում ենք, պրոպագանդում, խնամում, իսկ ներկա՞ն։ Մենք կենդանի կյանքո՞ւմ ենք ապրում, թե՞ զմռսած թանգարանում։ Հաճախ այսօրը համարվում է անցողիկ մի բան, որում չկա ոչինչ արժեքավոր, այն կարիք չկա խնայել։ Կարևորն այն է՝ որ անցյալը պահպանվի։ Բայց այսօրը վաղվա անցյալն է, և վաղն այլևս այն անհնարին կլինի բնականոն կերպով վերածնել, բարեփոխել, ձևափոխել, եթե դրա կարիքն այսօր հաշվի չառնենք։ Միայն՝ քանդելով կստացվի։ Սա էլ նույն ֆիլմի նույն խնդրի՝ մեկ այլ կողմից մեկնաբանության փորձ։
Հայաստան այցելած հյուրերն ապշում են Հայաստանի հակասություններից։ Ինչ խեղճ երկիր էր և ինչ ծաղկուն աշխարհ է դարձել։ Դա մեկ հակասություն։ Բայց կա և մեկ ուրիշը՝ որ մեզ պատիվ չի բերում։ Այո, խեղճ, հոշոտված, քանդված, կողոպտված... բայց՝ անմահ, հավերժ՝ իր բեկորներով թեկուզ, կտորտանքով նույնիսկ, կանգուն մնացած հատուկենտ ձեռակերտ հրաշքներով, որոնք նախատեսվել էին ու կառուցվել այն հաշվով՝ որ դիմանան տասնյակ դարեր։ Եվ դիմացան։
Եվ հանկարծ այսօր այդ, թվում է, ապահով, արտաքնապես ծաղկուն, կուշտ, գոհ ու երջանիկ երկրում ամբողջ թաղամասեր են լցվում ընդամենը քսան տարի կանգնել նախատեսված շենքերով։ Կարծես արտաքին թշնամու կորստյան հետ չքվեցին ժողովրդի դիմադրողունակության ապացույցները. պատվախնդրությունը, հեռատեսությունը, պատասխանատվությունը։ Վերականգնում ենք հուշարձանները, հատիկ առ հատիկ ամբողջ աշխարհից հավաքում ենք մեր թանգարաններն ու գրապահոցները, վերծանում ու կենդանացնում ենք ձեռագրերը դարերի խորքից, և միաժամանակ՝ քիմիայով ու սղոցով աղտոտում ենք մեր թոռների բնությունը, անհամար ավտոներով պղտորում ենք նրանց վաղվա օդը։
Երբ հասուն, գործող սերունդն անխնա է սեփական ներկայի նկատմամբ՝ պատանին՝ որ առանձնապես ուժեղ է զգում կեղծիքը՝ այլևս չի հավատում, որ մեծահասակն անկեղծ է խնամում անցյալի հուշարձանը։ Թվում է՝ դա ծես է, եթե իմաստավոր էլ է՝ ապա այսօրվա հասուն սերնդի կողմից չի վերաիմաստավորվել, նախնիներից պատրաստի ստացել ենք ու անքննադատ ընդունել։
Պատանու հեղափոխական հոգին ապստամբում է այդ մեխանիցիստական, ավտոմատիկ թանգարայնության դեմ։ Երբ անփույթ ես այսօրվա հանդեպ՝ անցյալդ ոչ թե կենդանի է մնում, այլ՝ մումիա։ Հավաքչարարությունն անցյալը չի կենդանացնի. այն կենդանի է, քանի կենդանի է ներկան, քանի այն ապրում է, տառապում ու ինքն իրեն մի քիչ անցյալ զգում՝ վաղվա անցյալ, պատասխանատու՝ գալիք սերնդի առջև։ Վաղվա պրոբլեմի արմատն այսօրվա մեջ են փնտրելու, բնական է, որ մենք այսօրվա պրոբլեմի արմատը երեկվա մեջ ենք փնտրում։ Թե ուզում ես ներկադ հասկանալ՝ պիտի ճանաչես անցյալդ, վերարժևորես, անընդհատ կասկածի ենթարկես անցյալի մասունքներն ու դասերը, ու եթե պարզվի, որ նրանց բեռն այլևս ավելորդ է դարձել՝ խիզախություն ունենաս հրաժարվել այդ ավելորդ դարձած բեռից։ Սա էլ՝ մեկ այլ հավելյալ մեկնաբանություն ֆիլմի խնդրի՝ գուցեև չափից դուրս հեղափոխական. գուցե այս հետևությունը ֆիլմից հանել չի էլ լինի, բայց ինձ թվում է՝ հետևում է բնականոն կերպով։
Անօգուտ վեճ է՝ իրավունք ունի արդյոք արվեստագետը դիմել պատմությանը՝ որպես նյութի։ Ով որ ասում է ոչ՝ նրան երևի թվում է, թե նա պաշտպանում է աշխատասեր քննախույզ նվիրյալի գործը՝ թեթևաբարո զվարճասերի ոտնձգությունից։ Բայց ո՛չ անբարեխիղճ գործընկերը, ո՛չ նեղմիտ քաղքենին — ո՛չ մի ուժ չկա, որ զորի արգելել արվեստագետին՝ տեղից շարժել ժողովրդի հիշողությամբ աստվածացած հին անունները, ընկղմվել անցյալի խորխորատ, ապագա մեծագործությունների ու պարտությունների սաղմերը զննել, ներկայիս անունից չափել անցյալին։ Իսկական արվեստը տեղով էքսպերիմենտ է, ավանգարդ է, հակաօրթոդոքս է։
Հասարակությունն օրեցօր զարգանում է, իսկ դա նշանակում է մոտեցումների, տարատեսակների բազմազանության աճ։ Եվ ահա Պուշկինի վարքը նույնպես զոհ է դառնում, փիլիսոփայի տերմինով ասած, «ժուռնալիզմի» դարաշրջանի խայտաբղետ կարծիքների, որոնց ծնունդը պայմանավորված չէ անհրաժեշտությամբ, անպատասխանատու կորիզից է։
«Հանճար» հասկացությունն ավանդաբար էլիտար չէ, կաստայական չէ՝ ժողովրդական է։ Իսկ կուռքը, սուրբը մարդկանց ուղեղներում ծնում են շերտավորում, հիերարխիա. եթե կա սուրբ՝ պիտի լինեն քրմեր, պիտի լինի տաճար... Ընտրյալների կաստա և հետևաբար՝ նրանք, ում ուղեղն իշխվում է, արհամարհյալ խաժամուժ։ Այդ սիստեմում տերեր չկան՝ կան միայն ստրուկներ։ Կուռքն իշխում է քրմին, քուրմը՝ հոտին։ Սիստեմն այլևս ենթակա չէ անհատին, անհատը հիերարխիայի մեխանիզմի պտուտակ է։
Ավաղ, Պուշկինը չխուսափեց կռապաշտության զոհ դառնալու վտանգից։ Մեր ժամանակակիցը մի ֆիլմ է նկարահանում, և այդ ֆիլմը վեճի է բռնվում այս բոլոր հարցերի շուրջ ու ինքը վեճերի առիթ դառնում։ Երբ ներկայացնում էր այս ֆիլմը՝ Նիկիտա Միխալկովը Ռոման Բալայանին հարցրեց, թե վերջինս ինչ պլաններ ունի նոր պայմաններում, երբ հնարավորություն կա իրագործել ստեղծագործության ամենախիզախ հղացումները։ Մոտավորապես հետևյալ պատասխանը ստացավ.— Ինքս ինձ երբեք չեմ արգելել՝ այս կարելի է, այս չի կարելի։ Միշտ արել եմ այն, ինչ համարել եմ կարևոր ու անհրաժեշտ։
Դրա ապացույցն են նրա ֆիլմերը, հատկապես այս վերջինը։ Գրախոսները, նշելով արտահայտիչ կինոլեզուն՝ կարծես չէին հասկանում կամ ձև էին թափում թե չեն հասկանում, ինչի մասին է ֆիլմը։ Պուշկինի ժառանգների մասին Պուշկինի հոբելյանական տարեթվի նախօրյակին արված ֆիլմը բավական հակահոբելյանական լիցք էր կրում, գուցե չհասկանալու պատճառը դա էր։ Գուցե այն, որ մարդ սովոր չէ սեփական սրբությունների նկատմամբ սեփական վերաբերմունքը քննադատաբար վերլուծել։ Մի բան ճշտենք. Բալայան֊արվեստագետն իրենից, իր ժամանակակցից, դեպի անցյալ իրենց վերաբերմունքից է հաշիվ պահանջում, ոչ թե կասկածի ենթարկում մեկնումեկի իրավունքը՝ դիմել Պուշկինին, չափվել Պուշկինով։
* * *
Բոլդինյան աշուն, Պուշկին, տոն... գործող անձանց կազմը կամերային է, բայց բազմանշանակ։ Գլխավոր դերակատարների կողքին՝ Օկուջավան, Կազակովը՝ փաստորեն իրենք իրենց դերերում, գրականագետ Ֆոմիչյովը՝ ինքն իր դերում, հանդիսությունների մասնակից մնջախաղացները, երգչախմբերը... Կարող էր թվալ՝ դասական գործի մոդել է, եթե ոչ պարոդիա. տեղն ու ժամանակը հստակ են։ Միաժամանակ՝ բաց ու արձակ դրամատուգիա, կարծես թե պատահական, էտյուդային, էսքիզային անցումներ, կարծես թե անկազմակերպ երկրորդ ու երրորդ պլաններ... վավերագրականություն... բայց դա զուտ պայման է, պայմանականություն... Իրականում՝ ֆիլմում չկա ոչինչ պատահական, ավելորդ, ինչպես լինում է՝ պարզապես կյանքն անուշադիր կերպով արձանագրելիս։ Ամեն շարժում, ամեն անցում, ամեն դիտարկում ուղղակիորեն ծառայում է հստակ նպատակի, երանգավում է իրադարձությունը, առանց ավելորդ շեշտադրության, առանց ընդգծված խոշոր պլանների, այնուհանդերձ՝ վարպետորեն զտված։
Կտրուկ֊վառ, սրտակեղեք գեղեցկության ռուսական աշուն։ Աչքի տոն, և ոչ միայն աչքի՝ բոլոր զգայարանների, մարդու բոլոր ընկալուչների ու շոշափուկների... Առավել ևս՝ երեխայի համար, որը հատկապես սուր է զգում աշխարհի գեղեցկությունը, դեռ միայն զգացմունքայնորեն, դեռ ձևակերպված մտքից զատ... Միտքը կգա հետո։
Իսկ առայժմ՝ միայն աչքեր, միայն ականջներ, քիթ, միայն մաշկ (այսինքն նրա ձերբազատ մասերը, քանի որ քաղաքակրթությունը մեր մաշկը վահանապատել է, զրահ է հագցրել, որ օտարացնի ու մարդ խուսափի բնության ազդեցությունից ու բնությանը մերձենալուց)։ Եվ այդ ազատ տարերքում, գույների, ձայների, բույրերի այդ շռայլության մեջ՝ սիրված մոր կողմից գերված, խեղաթյուրվող երեխան ստիպված է որերորդ անգամ ունկնդրել Պուշկինի հեքիաթը։ Վաղուց անգիր է արել. մտքում կրկնում է մայրիկին զուգահեռ, շուրթերն անձայն շարժվում են. կուզեր վազել, նայել, լսել, հիշել... բաց չթողնել այս մի, արդեն այսօրվա պուշկինյան աշունը, անկրկնելիությունը։ Կենդանի աշունն ավելի կարող է մերձեցնել Պուշկինին, նրա պոեզիային, քան ձանձրալիորեն անգիր արված տողերը... Եռանդն իր մեջ ծառս է լինում, բայց նա խոնարհ ենթարկվում է մոր ճնշիչ կամքին։
Չենք պնդում, թե էկրանի վրա այդ պատկերը, ֆիլմի այդ դրվագը բառերով ճիշտ այսպես պիտի մեկնաբանվեն։ Պատկերն ազատ է, անմիջական, շատ բան է ասում, շատ երանգներ անմեկնելի են։ Այս փոքրիկ, անցողիկ դրվագը ֆիլմի կամերտոնն է։
... Այստեղ ամեն ինչ կախված է Պուշկինից, համեմատվում է Պուշկինին, հաշվարկվում է նրանից ելնելով... Բայց սա այսօրվա մարդկանց ռեալ կյանքն է, և նրանում Պուշկինն ու պոեզիան քիչ տեղ են գրավում, շատ֊շատ ինֆորմացիայի կամ կուլտուրական միջոցառման դեր ունեն։
Ֆիլմը բանավեճ է, հաստատում է Պուշկինի նկատմամբ մի վերաբերմունքը՝ և հերքում մեկ այլ, շատ տիպական վերաբերմունք, հաստատում է հերքելու միջոցով։
Ասում ենք բանավեճ, բայց ֆիլմում շատ քիչ կա հերոսների հակամետ դիրքորոշումներ ու սկզբունքներ բացահայտող երկխոսություն։ Երկխոսություն քիչ կա, զրույցներ՝ ինչքան ասես։ Զրույցները ֆոնի դեր են կատարում, կենցաղային նշանակություն ունեն, համարյա չկա հարց տվող ու պատասխան սպասող, կան հոգիները մերկացնողներ, բանաստեղծություն մրմնջացողներ, երգողներ, ձայնագրություն լսող, դատողություն արտասանող...
Խոսքային այդ շարքում մեծ տեղ են գրավում խոսքերը Պուշկինի մասին, Պուշկինի առիթով։ Բոլոր խոսակիցները գիտեն Պուշկինին, ցիտում են նրան, ներկայացնում։
Թերևս միայն Աբդուլովի հերոսն է մի տարօրինակ հարց տալիս. իսկ ի՞նչ կլիներ, եթե պատահաբար Պուշկինը սպաներ Դանտեսին։ Ի պատասխան, Յանկովսկու հերոսը քաջատեղյակի մեծամտությամբ նկատում է, որ Պուշկինը չէր կարող մարդասպան դառնալ։ Պուշկինի մասին նա գիտի ամեն ինչ և կարող է պատասխան տալ նրա փոխարեն։ Սկզբում թվում է, որ ինքն իր փոխարեն նա նույնպես պատրաստ է պատասխան տալ։ Թվում է, ձևավորված մարդ է, ունի իր համոզմունքները, հստակ դիրքորոշումն այս կյանքում։ Երիտասարդ հաճելի կնոջ հետ նրանք կազմում են սիրո երջանիկ երկմիասնություն։ Ընդ որում դա ոչ թե քաղքենիական երջանկություն ու բարեկեցություն է՝ կյանքի հյութերը կլանող ու շրջապատի հանդեպ խուլ, անճառագայթ, այլ՝ այն ներդաշնակությունը, կյանքի լիությունը, բարեհաջողությունը՝ որ բուրում է իսկական, առողջ երիտասարդ սիրուց, հոգեկան այն հարմարավետությունը, որ հաղորդվում է շրջապատին։ Եվ տոն օրին նա պարապ չէ, նա աշխատում է անձնուրաց, և պարզ է, որ նա սիրում է իր գործն ու հավատում է նրան։
Եվ Աբդուլովի հերոսը... Օտար՝ բոլորի տոնին։ Ներկաներից ոչ մեկին չի ճանաչում, միայնակ, հեգնանքով ու նախանձով լի՝ ուրիշի սիրո լրտես։ Դրան գումարած՝ Պուշկինին չի հավատում։ Մի խոսքով, վրան խաչ քաշենք։
Բայց Յանկովսկու հերոսն էլ հենց սկզբից ինչ֊որ բանով մարդուն զգոնացնում է։ Թերևս նա մի քիչ անտարբեր է սիրող ամուսնու կերպարի համեմատ, մի քիչ նյարդային՝ երջանիկ մարդու համեմատ, փոքր֊ինչ գռեհկավուն՝ անվերապահորեն մտավորական գնահատվելու համար։ Բայց՝ շատ քիչ, առանց ընդգծելու։
Եվ ահա, ոչ թե արտակարգ, բացառիկ դեպքը, այլ ընդամենը միտումնավոր պրովոկացիան զրկում է մարդուն իր զրահից, իր արտաքին պաշտպանաթաղանթից։ Նա իրոք թալիսմանի պես դիմում է Պուշկինին. մենամարտ. միայն արյունն է զորու մաքրել իր պատիվը։ Նա անկեղծ է, նա տառապում է, բայց սուտ կեցվածքից նույնիսկ այդ պահին անզոր է հրաժարվել։ Նա խաղում է՝ խաղում է Պուշկին, ուրիշի կյանք, ուրիշի մենամարտ,— և այդ խաղը ստիպում է նրան մինչև վերջ ըմպել անպատվության դառը լուծույթը։
Իսկ Աբդուլովի՞ հերոսը։ Նա նույնպես ուրիշի խաղ է խաղում, բայց պատրաստ է հրաժարվել դրանից, ներողություն խնդրել, չէ որ նա բավարարված է՝ սադրեց, հունից հանեց դիմացինին, ստիպեց նրան դերից դուրս գալ, ընտրյալի նրա զրահները փշրվեցին... բայց ինքն էլ չի կարողանում հեշտ պրծնել, և ստիպված է իր տհաճ դերը խաղալ մինչև վերջ։
Ոչ մի Պուշկինին հարազատ բան այդ իրադրության մեջ չկա։ Ողջ այս իրադրությունը հակադիր է Պուշկինին, ողջը Պուշկինի պարոդիա է, բայց Պուշկինը սա էլ է ընդգրկել իր մեծության մեջ։ Սա՝ կյանքն անիմաստ, արարքը չար֊անիմաստ։ Բայց Պուշկինը հենց նրանով էլ հանճար է, որ այն հակասությունը, այն պարադոքսը, որ մենք այսօր չենք զորում լուծել և խզում ենք միմյանցից նրա երկու ճյուղերը, առանձնացնում, մեկուսացնում ու հանգում աբսուրդի, այն, ինչը, հասցված իր վատ չափազանցությանը, մեզ թվում է անլուծելի բացարձակ անտինոմիա, տրագեդիա՝ նա դա ոչ միայն զգացել է, այլև հաղթահարել, և ոչ թե պարզապես հաղթել, այլ հաղթել՝ առանց պայքարի, նախօրոք հաղթած եղել, կյանք չի ծախսել դրա վրա, մեկ ուրիշ հանճարի խոսքով՝ ոչ թե փնտրել է, այլ գտել...
Այն դառը կենսափորձը, այն իմաստությունը, հոգեկան հասունությունը, որ մենք ձեռք ենք բերում ծախսելով կյանքեր՝ նա իր մեջ կրում էր ի սկզբանե, նա հենվում էր այդ պարադոքսների վրա, նա դրանք անհաշիվ շաղ էր տալիս իր ստեղծագործության մեջ։
Չկան կանխորոշ պատասխաններ, չկա դատավճիռ։ Ողջը դեռ տեղի է ունենում, անավարտ է, կյանքի ընթացքի մեջ է։ Պարզապես տեղի ունեցավ փոքրիկ դրամա, կամ՝ մի տխուր կոմեդիա։ Փոքրիկ՝ ոչ թե կրքի ուժգնության տեսակետից՝ այլ երկի ծավալի, ժանրի... ինչպես որ պատմվածքն է վեպի համեմատ փոքրիկ։
Դա կարծես միջոցառման ծրագրի համերգային համարներից մեկն է, Օկուջավայի, մնջախաղի թատրոնի, ժողովրդական երգչախմբի շարքում՝ նաև սա, այս չկայացած մենամարտը...
Մեկ և նույն շարքում, մեկ և նույն ոճով, ռեալիստաբար անավարտ, անպայման, անտրամադիր, չկա պայմանականություն, չկա սիմվոլներ ստեղծելու հավակնություն, իրավիճակը բաց է, կարող է շարունակվել, զարգանալ։ Դեպք է։ Հանդիսության մասնակիցները միաժամանակ դերասան են ու իրենք իրենց հանդիսատեսը։ Ֆիլմի հերոսուհին մնջախաղացի հետ զրուցում էր ժեստերի, պարի լեզվով, մնջախաղաց Պուշկինն ազատ վազվզում է բացատով, ձգմգվում է, հանգստանում...
Հետո բոլորով միասին ընդհանուր շուրջպար կբռնեն, բառիս բուն իմաստով։
Այդ ամենի վրա՝ բրոնզե Պուշկինի անտարբեր հայացքը փոքր֊ինչ վերից։
* * *
Տոնը չի գոհացնում, զգուշացնում է, զգաստացնում... Այն տրոհվող է, ամեն մեկն առանձին է այստեղ, յուրաքանչյուրը մենակ է, չկա ընդհանուր ուրախություն, խաղ. ամեն ոք իր պարտքն է համարում կատարել ընդհանուր ծեսի մասնագիտորեն անգիր արած իր դերը։ Ինչի՞ համար, հանուն ինչի՞ — հարց չի տալիս նրանցից գրեթե ոչ մեկը։
Գործող անձանցից մեկն էլ, ինչպես ասացինք, Բուլատ Օկուջավան է։ Գուցե հենց նա, որին Պուշկինն իր հետնորդը կհամարեր։
Նա ուրիշների պես չի «քարոզում» Պուշկին, այլ բանաստեղծություն է կարդում պուշկինյան թեմայով։ Նա շարունակում է անցյալի թեման, առանց հավակնելու լինել ընտրյալ, ժառանգ... Պարզապես նա նույն մեղեդին է շարունակում։
Բայց նրա երգը, ճիշտ ինչպես որ Պուշկինինը, այդ անուրախ խաղին հեգնանքով է հնչում.— «Պուշկինի ֆոնին նկարահանվում է ընտանիքը...»։
Եվ այս ամենը՝ առանց պնդելու, առանց խրատական լրջության, փոքր֊ինչ զավեշտական, ծաղրական երանգով. Պուշկինի աշուն, հուշարձաններ, ներկայացում, բանաստեղծություններ, երգեր, զրույցներ Պուշկինի շուրջ... Ամենը՝ Պուշկինից դուրս, նրան զուգահեռ, նրա հարևանությամբ՝ բայց ոչ նրա մասնակցությամբ։
Հերոսների միջև չկայացած երկխոսությունն ի վերջո կայանում է ֆիլմում։ Տեղի ունեցավ այն, ինչ հնարավոր է միայն արվեստում. զուգահեռները խաչվեցին, և Պուշկինը խոսեց. նա մեզ չմխիթարեց, նա լոկ նախազգուշացրեց։
Անցյալի հուշարձանները, հոգևոր մշակույթը հսկայական նշանակություն ունեն անհատի բարոյական ձևավորման համար։ Դա բոլորս գիտենք։ Բայց հարմարավետորեն մոռանում ենք նույն հարցի մյուս եզրը, որ անհնարին է անհատի հոգևոր աշխարհը փոխարինել ժողովրդի հոգևոր մշակույթով։
Որ յուրաքանչյուրը ճակատապարտված է անցնել հոգեկան հասունացման իր ինքնուրույն ուղին, կուտակելով հայտնությունների ու կորուստների սեփական փորձը, և որ յուրաքանչյուր մահկանացուի կյանքի ուղին իր հերթին միակ է ու անկրկնելի, ինչպես հանճարներինը։ Որ, վերջապես, հոգևոր մշակույթն անհնարին է պարզապես ժառանգել, անհրաժեշտ է արժանի դառնալ նրան, հանգել նրան, որ ուրիշ մարդու, ուրիշ ժամանակի գաղափարը վերապրվի այսօր, անձամբ քո ներսից զգաս, թե ինչ էր նա զգում, միգուցե, ծանր րոպեին...
Քեզ ուրիշի տեղը դնես։
Դա փոխկապակցված է. որքան դու ինքդ կազմավորված անհատ ես՝ այնքան ավելի ես անհատականություն, կենդանություն շնորհում ուրիշ ժամանակ ապրած մարդու, ուրիշի...
Որքան քո արժանապատվությունն ուժեղ ես զգում, այնքան ավելի ես գնահատում դիմացինի արժանապատվությունը։
Անցյալը ոչ կարելի է բացարձակ ընդունել ու ըմբռնել որպես հավատամք, ոչ էլ՝ սպառել իմացությամբ։ Անցյալն ապրում է՝ եթե գրկաբաց է մեր գիտակցությունը։
Այսօրվա ամեն արարքով անցյալը պատասխանատու փորձության է ենթարկվում, և մեռնում է, երբ բարձրացվում է մեկընդմիշտ կանգուն միանշանակ ճշմարտության պատվանդանին։
Անցյալը ոչ թալիսման է, ոչ ինդուլգենցիա, ոչ պաշտպանագիր։ Այն չի կարող փրկել, ներել, թողություն տալ։ Եթե մարդ գիտի հարց տալ նրան և ունկնդրել՝ նա կօգնի ստուգել, ճշտել դիրքորոշումը։
Սա տիպական իրադրություն է։ Քի՞չ է պատահում մեր կյանքում, հազվադե՞պ ենք ականատես, որ միմյանց դեմ պայքարի են ելնում ոչ թե ճիշտն ու սխալը, ոչ թե ճշմարիտն ու սուտը, ոչ թե արդարությունն ու անարդարությունը, իրավացին ու անիրավը, այլ՝ երկու տարբեր սխալ, երկու չափազանցություն, երկու անարդարություն։
Սա տեղի չունեցող վեճ է, սա ոչ թե երկխոսություն է՝ այլ աղմուկ, այն դառնում է մի այլասերված խմբերգ, յուրաքանչյուր ձայն աշխատում է մեներգել մյուսից անկախ և մյուսին հակառակ, հաշվի չառնել միմյանց գոյությունը, ուժ գործադրելով՝ ճնշել մեկմեկու, խլացնել... Այստեղ հանդիպում են երկու կեղծ դիրքորոշում, երկու սուտ կեցվածք։ Ճիշտն ու արդարը բացակա է։ Հեղինակը համաձայն չէ իր հերոսներից և ոչ մեկին։ «Գողը գողից գողացավ, աստված տեսավ զարմացավ»։ «Глухой глухого звал на суд судьи глухого»։
Այդ վեճը, այո, ապարդյուն է։ Բայց հեղինակի խնդիրը հերոսների վեճից դուրս է. հեգնական հայացքն ազատում է իրադրությունը կանխակալությունից ու մտացածինությունից։
Ռոման Բալայանի հերոսները սովորաբար են այդպիսին. «Թռիչքներ երազում և հարթմի» ֆիլմի հերոսը միանշանակ լավը չէր. հեղինակն իր հերոսին ընդունում էր ամբողջությամբ ու չէր արդարացնում։ Այս ֆիլմի հերոսներն էլ միանշանակ վատը չեն։
Խաղալով իր խաղը, կատարելով սատանայի իր դերը՝ Աբդուլովի հերոսը չքվեց, անհետացավ։ Թերևս, նա պատրաստ էր նահանջել, ներողություն խնդրել։ Նա Յանկովսկու դեմ առանձնապես թշնամանք չուներ՝ նա պարզապես ցանկանում էր դիմացինին զրկել ընտրյալի ինքնավստահ դիմակից, նրա թշնամանքն ընտրյալության այդ տրամադրությունների դեմ էր, ոչ թե անձամբ Յանկովսկու հերոսի...
Եվ երբ Յանկովսկու հերոսը կորցրեց հավասարակշռությունը՝ Աբդուլովն արդեն կարիք չէր զգում այդ կատակերգությունը շարունակել, բայց իրադրությունն այլևս իրեն չէր ենթարկվում, թեև զարգանում էր ճիշտ այնպես, ինչպես որ ինքն էր սպասում, տառացիորեն նույն կերպ, և նա ժպտում էր զզվանքով, գոհ ու դառը ժպիտով, քամահրանքով լեցուն դեպի մարդկային ճղճիմությունը՝ ի՛ր ճղճիմությունը, դիմացինի՛ ճղճիմությունը՝ գոռոզ ճոռոմության հագուստով, առիթից օգտվելով ուռճացող՝ դեպի սնապարծության անչափուսահման փուչիկը։
Բարյացակամ քննադատը (մանավանդ սցենարին էլ քաջատեղյակ էր) Բալայանի ֆիլմում փնտրում էր անարդար տեղը խոցված, վիրավորված մտավորական հերոս, որի պատիվը ոտնատակ է արված, սերը՝ դավաճանաբար ոտնահարված... Ըստ քննադատի՝ գործող անձը շփոթմունքից այսուայն կողմ է նետվում, պատեպատ դիպչում՝ չիմանալով, թե ինչպես հակադրվել ռազմատենչ գռեհկությանը, և ի վերջո պարտվում է այդ մարտում...
Այդպիսի հերոս Բալայանի ֆիլմում չկա։ Այնտեղ կա մի մարդ՝ որն ինքն իրեն այնքան չի հարգում, չի վստահում, որ ուրիշներին նույնպես անկարող է հարգել ու վստահել։ Մարդ, որի մտքովն ամենից առաջ չար միտքն է անցնում, տհաճ տարբերակը (հավատարիմ ընկերոջը խոցում է [i] ՝ ինչո՞ւ ես ոտուձեռ ընկել, վախենում ես հրացանդ դատարան հասնի, այո՞), բավական է նրան մի թեթև ցնցես՝ ողջ իր կրթվածությունը հօդս է ցնդում, պարզ է դառնում, որ այն բերովի էր, ներմուծովի, այլ ոչ թե բնածին... Բայց իր այդ հերոսին էլ հեղինակը սիրում է։
Այդ համահունչ խմբերգում, ուր ոչ մեկը մյուսի ձայնը չի լսում, քանի որ չի ուզում լսել, քանի որ ոչ մի կարիք չունի լսելու, Պուշկինին գովերգող խուլերի այդ ձոնում կա՞ արդյոք մեկը, որ իրոք հարազատ է Պուշկինին թեկուզ այնքան՝ որքան կենդանի բնական կյանքը հարազատ ու հավասար է կենդանի կյանքին... Բոլդինոն, այո, «թանգարան է բաց երկնքի տակ»... և թանգարանայնության սկզբունքը պիտի որ պահանջեր չափազանցնել, բացարձակացնել անշարժությունը, շշուկը, ծեսը, խաղալիքը, պատարագը,— բայց քամին, տարին, եղանակը, աշունը, շքեղ ու կենսախինդ բուսականությունը թույլ չեն տալիս դա կատարել, չեն տալիս կատարելացնել թանգարանը... Ռեժիսորն այդ բնության պես դրական մեկի կարիքը նույնպես զգացել ու հոգացել է, մեր սպասումը, մեր հարցը կանխատեսել է. կինը, երիտասարդ կինը, էլի նույն կինը, ժամանակակից ու մշտաժամ. Տատյանա Դրուբիչի հերոսուհին։
Նա շատ լավ գիտի իր ամուսնու իրական գինը, նա ոչ մի պահ չի հավատում իր ամուսնու դերի լրջությանը, նա ամբողջ հոգով ցավակցում է ամուսնու տառապանքին և, ոչ մի կաթիլ չգնահատելով նրան ավելին, քան նա կա՝ սիրում է նրան անձնատուր ու հավատարիմ սիրով, պատրաստ է սիրել նրան այնպիսին՝ ինչպիսին որ նա կա [ii] ։
>>>
Սրա պատմությունը... Նախ՝ ինչու գրվեց։ Մի օր մայրս նստեց ու մի չորս էջ ռուսերեն հոդված մեքենագրեց այս ֆիլմի մասին։ Ես կարդացի, ասացի. «Արի ես հայերեն դարձնեմ ու բան ավելացնեմ»։ Քանի որ նա հենց այնպես էր գրել՝ առարկելու պատճառ չուներ։ Այդ օրերին ես երբեմն համահեղինակում էի նրա կամ հորս ռուսերեն գրած նյութերի հայերեն տարբերակները՝ պարզապես թարգմանելու փոխարեն նաև հավելելով իմ տեքստը։ Թիվը 1987֊ն էր, այսինքն մեծ Սովետում արդեն շատ բան ազատ էր ու կարելի էր ասել, մեզ մոտ՝ ոչ։ Հրապարակելու տարբերակ չկար։ Մնում էր զուտ ֆիլմը հասկանալու, մեկնաբանելու հաճույքը։ Նստեցի գրեցի՝ երկար ու ձիգ ստացվեց, ու մի ձևի խրատական։ Մայրիկիս կարդացի՝ մասամբ երկուսիս դուրն էլ չեկավ։ Մի կողմ թողեցի, մի առ ժամանակ մոռացա, հետո մի օր նստեցի ձևափոխեցի՝ ու ինձ դուր եկավ, իրեն էլ։ Բայց ձևափոխածը՝ հին ու նոր տարբերակների մեքենագիր էջերից կազմած, ի մի չբերեցի (հրապարակելու առիթ ու հույս չկար)՝ բավարարված էկզերսիսի ինքնին արդյունքով։ Այս գիրքը կազմելիս՝ հասկացա, որ այս տեքստը շատ կսազեր, այլապես ստացվում է, որ միայն Կարեն Գևորգյանի ֆիլմերի մասին եմ գրել (մեկ էլ՝ Հրանտի մասին գրելիս՝ Բագրատի)։ Տարբեր մեքենագիր թերթիկները գտա ու շատ երկար ի մի էի բերում։ Ահա արդյունքը։ Վախենամ, որ խրատականությունը վերականգնել եմ, բայց հուշարձան է թե ինչ՝ կարևոր է թվում այստեղի խրատն ու մտածողությունը։ Ցույց է տալիս պարզորոշ՝ ինչ էի փնտրում, ու, իմ կարծիքով, ինչ պիտի գտնի մարդ միշտ և ամենուր. արտաքին կեղևի տակ՝ իսկությունը։ Ցանկացած երևույթի։ Դժվար՝ այնօր գտնում էի իսկությունը։
Բալայանի «Կաշտանկայից» արդեն ոգևորված, «Համբույրը» որպես կարևոր ուղենիշ գնահատած, «Երազներից» շշմած՝ փորձում էի այս ֆիլմն էլ նրա տրամաբանության մեջ տեղավորել, իմ հասկացածով՝ նրա, որպես արվեստագետի՝ իսկության «գտնտուքի» տրամը վերհանել։ Մանավանդ հաջորդ ֆիլմն արդեն վայ թե տեսել էինք՝ «Ֆիլյորը», էլի կամերային՝ բայց այնքան ազդեցիկ։ Հետո, շատ տարիներ հետո՝ «Լեդի Մաքբեթը Մցենյան ուեզդից»։ Այդ օրերից մինչ այսօր միայն մեկ հավելյալ ֆիլմ եմ տեսել՝ նրա «Երկնային թռչնակները», որն իրոք զարգացում է, ինչքան էլ արտաքնապես կրկնություն (նման է, ասենք, Հրանտի ուղուն՝ երբ «Տերը» «Աշնան արևի» վրա հստակ զարգացում էր ու նոր թռիչք, թեև արտաքնապես՝ առաջին հայացքից՝ քիչ էր մնում մարդ ասեր ոճի կրկնություն է), ու հստակ վկայություն՝ իր կամաց֊կամաց աներկբայելիորեն հաստատվող, գուցեև ոչ շատ ամպագոռգոռ, բայց հաստատ հանճարի։ Բալայանի ուղին նմանեցնում եմ Տարանտինոյի ուղուն։ Ոչ թե, ասենք, Ֆելլինիի. մի ֆիլմից մյուսը՝ էլ ավելի հանճարեղ, էլ ավելի մասշտաբային, գրեթե միշտ դեպի վեր (չհաշված, ասենք, այնպիսի ինտերմեցցոներ, ինչպես «Նվագախմբի փորձը», որ հանճարեղ է, բայց ավելի կամերային, քան իր նախորդ ու հաջորդ գործերը)։ Ոչ թե Տարկովսկու՝ նույն դինամիկայով։ Ոչ թե, ասենք, Բերգմանի՝ ոչ հանճարեղ ֆիլմեր, հանճարեղ ֆիլմ ու հետո ոչ այնքան հանճարեղ, և այլն (ինչում վերջինս գուցեև ինչ֊որ բանով նման է Փարաջանովին)։ Այլ՝ Տարանտինոյի. նրա առաջին գործերից հետո եթե «Փալփ ֆիքշնը» չլիներ՝ նրա այդ ուղին անկատար կլիներ։ Հետո նա գնաց ոչ թե ահագնացող թափով այդ ֆիլմի ուղղությամբ՝ այլ այս կողմ, հետո այն կողմ («Ջեքի Բրաուն», «Քիլլ Բիլլ»)։ Եվ այլն։ Կամերային ֆիլմ, ժանրը ջարդող ֆիլմ, լրիվ նոր ուղղությամբ գնացող ֆիլմ, ոճավորված ֆիլմ, բայց բոլորը՝ անվերապահորեն հեղինակային։ Նույն կերպ՝ Բալայանը։
Հպարտ եմ իհարկե ևս մեկ այս հայով, Փարաջանովի ընկեր։ Եվ՝ որ փաստորեն այդ նեղ մաջալին ռուսների սրբություն սրբոցն էր «ձեռ տալիս», за вымя трогал, ու ռուսները շշմած՝ չէին հասկանում, թույլ տան թե թույլ չտան իրենց դաս տալ, իրենից դաս ստանալ...
Ոճս. խրատականությունից բացի՝ քանի որ տեղ֊տեղ մորս տեքստն էի թարգմանում՝ ինչ֊որ բակունցականություն եմ զգում տեղ֊տեղ այս հոդվածի ոճի մեջ, մանավանդ որ Ռոմանի մեջ էլ գուցե դա կա՝ «Կաշտանկայից», «Համբույրից» սկսած կարելի էր արդեն կռահել, ինչքանով որ բակունցականությունը չեխովականություն էլ է մի քիչ. մինչև որ «Երկնային թռչնակներից» պարզվեց, որ դա միգուցե միառժամանակ լավ թաքցրած շագալականություն էր, համաշխարհային, հավերժ թռչող, չէ, ոչ հոլանդացի՝ կապտակովյան վիտեբսկականություն։
Որպես վերականգնած տեքստ՝ թանկ է սա ինձ, մանավանդ որ Տրիֆոնովի «Այցելել Մարկ Շագալին» պատմվածքի թարգմանությունս էլ նստեցի վերականգնեցի։ Սկզբում կարծում էի բոլոր տեքստերս կորած են՝ ու անհույս հանգիստ էի, հիմա ընդամենը երեք թե չորսն է կորած մնացել՝ երես եմ առել, դրանք էլ եմ ուզում վերականգնել։
[i]Ընկերը, որից Յանկովսկին հրացանն է վերցրել մենամարտի գնալու համար՝ անհանգստացած է. մենամարտը վայ թե վատ վերջանա, խաղ չէ այլևս...
[ii]Գուցե ամուսնու համար նա մոր փոխարինիչ է, որի առջև ամուսինը տրտնջալու թատրո՞ն էր սարքել, որ այսօրվա փայ էմոցիան նրանից պոկի: Նախկին փոքրիկի, հոգում դեռ (միշտ) փոքրիկի համար քա՞ղցր է խայտառակվելը սիրող մոր առջև, օգնության կանչելը: Գուցեև նախկինին՝ ավելի, քան եթե իրականո՞ւմ փոքրիկ լիներ: Վերադարձ մի քիչ էլ հարթմնի֊զարթմնի Յանկովսկո՞ւն, մոր փորում կոլոլվող սաղմի՞ն: Սիրուն ենթագիտակցորեն անվերապահ վստահելն ինֆանտի՞լ է դարձնում: Էլի կի՞նն է մեղավոր, շեղշե՞: Եվ այլն, և այլն:— 2011 թվի հավելումներ։
19:43 Օգոստոս 12, 2018