Առյուծաբաշ Ռիչարդի դիմանկարը

ԱՌՅՈՒԾԱԲԱՇ   ՌԻՉԱՐԴԻ   ԴԻՄԱՆԿԱՐԸ

2023 թ. խմբագրում

Առաջին անգամ հրապարակվել է «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում, 2012 թ.

                                   Նվիրում եմ հայրիկիս հիշատակին

                                                                                                                 Նրա  հայրը` քաղաքի  համար առաջին կանացի բժիշկ  Գևորգ  Տեր-Նահապետյանը, գնդակահարվեց, երբ Ռիչարդը  տասներեք տարեկան  էր: Հոր մահից հետո նա այլևս  դպրոց չգնաց:  Փողոցներով թրև էր գալիս, կռիվ  անում, քեֆ անում, ապրում:

Նրանք աղքատ չէին. չնայած խուզարկություններին՝ հայրը  գաղտնարաններում բավական ապրուստ էր թողել: Հայրը սովորել էր եվրոպական համալսարաններից մեկում, հայրենիք էր եկել քսան թվականի սկզբին և, չնայած ապրել էր դարի ցնցող իրադարձություններին զուգահեռ` այնուամենայնիվ կյանքի անորոշությունից չէր նեղվում, անլուծելի հարցերից չէր տառապում  նույնիսկ երիտասարդ տարիներին. նրա ուղեղի կառուցվածքը կոնկրետ էր, իր շատ անհրաժեշտ ու, ինչ խոսք, ծանր մասնագիտության պես. տարիներ շարունակ գործն իրենից խլում էր օրվա ողջ եռանդը, ինքնաքննության ժամանակ քիչ էր մնում, և նա չէր զգում, որ աշխարհը շուռ է գալիս, չէր կանխազգում, թե շուտով ինչ է պատահելու իրեն, մտքովն էլ չէր անցնում, քանի որ ոչ մի առնչություն չուներ քաղաքականությանը և դեռ չէր հասկացել, որ չի կարելի քսաներորդ դարում ապրել և քաղաքականությանն առնչություն չունենալ, չի կարելի հին ձևով ապրել նոր կյանքում. այդպես էլ չհասկացավ. չհասցրեց. նրան բռնեցին, նետեցին բանտախուց, կտտանքների ենթարկեցին և պահանջեցին, որ նա մատնի իր ընկերներին ու բարեկամներին` հանրապետության հայտնի հասարակական գործիչներին: Նա պինդ մարդ էր. Դիմացավ կտտանքներին էլ և, զարմացած, թե ինչ են ուզում իրենից՝ խոսք չասաց իր անմեղ ընկերների մասին: Նա այնքան անկապ էր քաղաքականությանը, չէր հասկանում, որ կարելի է վախկոտ ու մատնիչ լինել ազատվելու, ապրելու, լավ ապրելու հույսի դիմաց` որ մի գեղեցիկ օր չդիմացավ ու հայհոյեց իր քննիչին էլ, այս ողջ երկրի ու պետության ազգնուտակն էլ, - և կերավ իրեն հատկացվելիք արճճի բաժինը հենց քննիչի առանձնասենյակում, որից հետո տղերքը նստել ու տատամսում էին թե արնաշաղախ դին ոնց ցրեն որ շեֆը չնախատի: 

Ռիչարդն արտառոց պատանի էր. նա տաղանդավոր էր: Նա կարող էր մտքում բազմապատկել ու բաժանել քառանիշ թվեր:

Մի կիրակի, երբ ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցը պապիս հյուր էր եկել և Ռիչարդն էլ մեր տանն էր (Ռիչարդը  հայրիկիս մոտիկ ընկերն էր), պապս ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցին առաջարկեց մի անձեռոցիկի վրա ստորագրել, հետո Ռիչարդին կանչեց, հեռվից ցույց տվեց նրան այդ անձեռոցիկը, գրիչը տվեց և ասաց.

- Դե, քեզ տեսնենք:

(Այդ ժամանակ ես դեռ չկայի՝ ինձ սա հայրս է պատմել)

Ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցը մի անասելի երկար, դժվար, մանվածապատ, զարդանաշխված ստորագրություն ուներ և միշտ գլուխ էր գովում, որ իր ստորագրությունն անհնարին է կեղծել:

Ռիչարդը հպանցիկ մի հայացք նետեց այդ ստորագրությանը, դուրս եկավ  սենյակից, քիչ հետո  վերադարձավ ու ևս մեկ անձեռոցիկ մեկնեց պապիկիս: Պապս առանց նայելու երկուսն էլ մեկնեց  ակադեմիկոսին.

- Դե, - ասաց, - որոշիր. ո՞րն ես դու գրել:

Ակադեմիկոսը շուռումուռ տվեց, թերահավատ նայեց, զարմացավ, տնտղեց ու անզոր ետ ընկավ. մի պահ թվաց թե իր ստորագրության պես՝ իր կյանքն է այսպես ուրիշի սեփականություն, երկու օրինակ. թվաց, թե հիմա կնայի դռանն ու կտեսնի ներս մտնող երկրորդ ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցին. ինքն իր հետ հանդիպման հոտն առավ:

- Թե քիչ առաջ ինքս մեկ անգամ ստորագրած չլինեի, - ասաց, - կերդվեի, որ երկուսն էլ ես եմ գրել: Է՜հ, - հետո ասաց, - ֆռցնում եք: Երևի մի անգամ էլ եք ինձնից ստորագրությունս ուզել, երբ ես ձեր տանն եմ եղել, իսկ ես մոռացել եմ ու չեմ հիշում:

- Ռիչարդ, - ասաց պապս, - հապա, ստորագրիր այստեղ, - և մեկնեց նրան երրորդ անձեռոցիկը:

Ռիչարդը հակվեց սեղանին, գրիչը թաթախեց ու վարժ շարժումով գծեց ակադեմիկոսի անվերջ երկար, թեք, դեպ վեր ելնող ամպագոռգոռ ստորագրությունը, հետո էլ վրան ավելացրեց բոլոր անհրաժեշտ պաճուճանքները:

Պապս վերցրեց երեք անձեռոցիկն էլ, խառնեց ու մեկնեց ակադեմիկոսին.

- Դե, որոշիր. ո՞րն է քոնը, ո՞րն է իրենը:

Ակադեմիկոսը ճգնեց ու պարտվեց, ձեռներն անզոր բարձրացրեց:

- Այ քեզ շնորհք:

- Սպասիր, - ասաց պապս: - Ռիչարդ, հապա այս գրքի որևէ էջը կարդա:

Ռիչարդը գիրքը վերցրեց, մեջտեղից բացեց, մի թեթև անցողակի հայացք նետեց էջին ու գիրքը վերադարձրեց պապիս: Պապս գիրքը հանձնեց ակադեմիկոսին:

- Ո՞ր էջն ես նայել:

- Իննսունյոթ:

- Դե, կարդա:

Ռիչարդը բերանացի արտասանեց գրքի իննսունյոթերորդ էջն առաջին տողից մինչև վերջինը:

Ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցն այնպես էր ապշած, որ կարկամել էր:

- Ո՞վ ես, տղա ջան: Հայրիկդ ո՞վ է:

- Բժիշկ Տեր-Նահապետյանի որդին է:

- Ա-ա… Տղա ջան, դու տաղանդ ես. դու պիտի սովորես, լավ կրթություն ստանաս: Դու փայլուն ապագա ունես:

Ռիչարդը շատ կրթված էր, այնպիսի փաստեր գիտեր, այնպիսի  հեղինակներ ու գրքեր` որ թաղի տղերքը (պատմում է իմ հայրը) չէին էլ լսել. երբ պապիկս աշխատանքից հոգնած գալիս էր և Ռիչարդը մեր տանն էր լինում`ասում էր «ինչ լավ է, որ եկել ես. արի, Ռիչարդ ջան, նստենք մի քիչ զրուցենք». փակվում էին առանձնասենյակում, իսկ հայրիկիս պապս ասում էր. «Իսկ դու գնա մի քիչ գինի բեր», հայրիկս գնում գինի էր  բերում, երեքով նստում-խմում էին, հայրս`քիչ, նախ՝ քանի որ պապիցս քաշվում էր, երկրորդ`որովհետև հոգու խորքում չէր ուզում, որ պապս այդքան խմի, իսկ պապս ու Ռիչարդը խմում էին հարբելու աստիճան, իսկ երբ հայրս Ռիչարդին առանձին ասում էր, որ պապս հիվանդ է, չարժի որ նա այդքան խմի՝ Ռիչարդը պատասխանում էր «դե ես էլ դրա համար եմ շատ խմում, էլի, որ նրա բաժինը պակասի»:

Քաղաքում հորըս սերնդի բոլոր տղաները Ռիչարդին ճանաչում էին, հարգում. բոլորի հետ թաքուն գործեր ուներ:

Հայրս ու Ռիչարդը մոտ ընկերներ էինք, բայց, ավաղ, երեսունինը թվականին, երբ պապս վեր կացավ ու գնաց քաղաքից և երեք տարի բացակայում էր, մեր ընտանիքը ծանր կացության մեջ էր, հայրս ստիպված էր աշխատանքի անցնել, թեև ընդամենը տասնչորս տարեկան էր, և հետո էլ պայթեց  պատերազմը, - և այդ տարիներին հորըս ու Ռիչարդի միջև կապերը խզվել էին, իրար չէին հանդիպում:

Քառասունչորս թվականն էր: Հայրս նոր էր ամուսնացել, ստամոքսի խոցի պատճառով իրեն բանակ չտարան, հրաձգային ուսումնարանն ավարտելուց հետո` թատերականում սովորում էր ու երեկոներն աշխատում: Մի օր հանկարծ մեր տան առաստաղը ճաք տվեց ու կիսով չափ փլվեց. տասը տարի առաջ մեր տանը մեծ հրդեհ էր եղել, այդ օրից տան պատերն ու առաստաղը  խախուտ էին, թեև տեսքից շատ պինդ տուն էր, մինչև այսօր էլ կանգուն  է:

Հայրս «քաշվավ», չգիտեր ինչ աներ. առաստաղը նորոգելու համար մի մեծ գերան էր պետք՝ սենյակի մի պատից մյուսը. այդ գերանն էր կոտրվել:

Փող չկա, նոր է ամուսնացել, կինն էլ հիվանդ է, տանն առաստաղն էլ փլվում է, - տխուր, տրտում քայլում է փողոցով, մեկ էլ տեսնի՝ Ռիչարդը.

- Յա՜, բարև, Ալեքսանդր ջան, ինչպե՞ս ես:

Ուրախացան, իրար փաթաթվեցին…

- Օհ, Ռիչարդ ջան, - ասում է հայրս, - ինչպե՞ս  պիտի  լինեմ… էսպես ու էսպես:

Մի խոսքով, պատմեց, թե ինչ է պատահել:

- Լսիր, - ասում է, - բախտդ բերեց, որ ինձ հանդիպեցիր: Երեկոյան անցիր մեր տուն, մտածենք ինչ անենք: (տեսնենք, ինչ կարող ենք անել)

«Մտածենք ինչ անենք». ի՞նչ պիտի անի. իմ ընկեր Ռիչարդը չի՞, - մռթմռթում է հայրս. - փոքր ժամանակ միասին փողոցներով վազվզում էինք… Հայրս թերահավատ նայում է Ռիչարդին` բայց նա էլ բան չի ասում, շտապ հեռանում է: Կա-չկա` փչում է, որոշում է հայրս. գլուխ է գովում, իբր՝ մի բան կարող է անել: Համենայն դեպս՝ երեկոյան գնում է Ռիչարդենց տուն:

Ինչ-որ մարդկանց հետ նստած`տաքացած զրույց էր անում. հայրս միջանցքից Հասմիկ մայրիկին բարևեց, որպիսությունը հարցրեց – Ռիչարդը նրան նկատեց, ոտքի ելավ, միջանցք դուրս եկավ ու ասաց.

- Ալեքսանդր ջան, լավ է որ եկար, հարցդ լուծված համարիր. վաղն առավոտը շուտ ինձ կսպասես՝ կգամ միասին կգնանք գերանդ կստանանք:

Հայրս ուսերը թոթվեց, ցտեսություն ասաց, դարձավ տուն: Ճիշտն ասած, էլի այնքան էլ չէր հավատում, որ գերանը կստացվի: Դե լավ. վաղը կտեսնենք:

Առավոտյան տեսնի՝ մի բեռնատար է կանգ առել մեր տան մոտ ու ազդանշան է տալիս. դուրս եկավ՝ տեսնի Ռիչարդը. վարորդի կողքի դռնից դուրս նայեց` թե «Ալեքսանդր ջան, բարձրացիր թափքը, գնում ենք»:

Գնացին հենց մեր տան մոտ՝ նոր բացված «Օսոբտորգ» ունիվերմագի պահեստը: Ռիչարդս մուտքի մոտ մի թուղթ ցույց տվեց, որով նրանց ներս թողեցին: Ներսում աշխատողներին մի ցուցակ ներկայացրեց, որտեղ գրված էր, որ ըստ այս ցուցակի ընկեր Ա. Մ. Տեր-Գաբրիելյանին (այսինքն՝ իմ հայրիկին) պետք է հատկացնել երկու արկղ մեխ, հազար ու մի գործիք, մի վերարկու, ինչ-որ պահածոներ և այլն և այլն և, ի թիվս այլոց՝ երեք մետրանոց երկարության մեկ գերան:

Ամենը ստացան, բարձեցին մեքենան, շարժվեցին: Մեր  տան մոտ կանգ առան, Ռիչարդն օգնեց, որ գերանն իջեցնեն, ասաց, որ վաղը կգա կօգնի, որ առաստաղը միասին նորոգեն, հետո նստեց բեռնատարը, ու վարորդի ու մնացած բարիքի հետ թողեցին-գնացին:

Մի երկու օր հետո առաստաղն են ներկում, հայրս՝ ծալովի սանդուղքի վրա, Ռիչարդը՝ պահարանի: Նորոգել-վերջացրել են, Ռիչարդը եկել է, որ մեր առաստաղը նկարազարդի – ինքը չէ՞ նկարչական շնորհք ուներ: Տարված նկարում է. Արարատ լեռն է նկարում: Մեկ էլ տատս հորս  կանչեց: Իջավ՝ տեսնի մի տղա է եկել:

- Ախպեր, - ասաց, - Ռիչարդը ձեր տանն է՞:

- Ռիչարդ, - կանչեց հայրս: - Քեզ էստեղ մի տղա է սպասում:

Ռիչարդն իջավ, ասաց «ի՞նչ  է  եղել»:

Տղան երկու հատ բարձրագույն կրթության դիպլոմ հանեց. մեկը տեղը տեղին մանրամասն լրացրած, կնիքը վրան, մյուսը՝ լրացրած, բայց առանց կնիք:

- Ռիչարդ ջան, - ասաց. – տես, թե ինչով կարող ես օգնել:

- Ալեքսանդր, - Ռիչարդն ասաց, - ձեր տանը կարտոֆիլ կա՞: - Կգտնվի, էլի: - Մի հատիկ բեր:

Հայրս բերեց: Ռիչարդը գրպանից ծալովի դանակը հանեց, կարտոֆիլը մեջտեղից կիսեց, դիպլոմի կնիքը խորասույզ հետազոտեց, հետո նույն դանակով կարտոֆիլի հատվածքի վրա արագ-արագ փորագրեց ինչ-որ պետք էր ու հրահանգեց.

- Թանաքը բեր:

Հայրս թանաքը բերեց: Ռիչարդը կարտոֆիլը թաթախեց մեջը, վրան փչեց ու կնիքը խփեց: Մի քիչ պահեց, որ չորանա, հետո երկու դիպլոմն էլ մեկնեց բերողին:

Տղան նայեց՝ ու աչքերը պսպղացին:

- Մերսի, Ռիչարդ ջան, մարդու կյանք փրկեցիր:

- Բարով մաշեք:

Տղան գրպանից երեք հատ հին ոսկեդրամ հանեց, դրեց սեղանի ծայրին ու անհետացավ:

Ռիչարդը հանգիստ էդ ոսկեդրամները վերցրեց, դրեց գրպանն ու նորից բարձրացավ սանդուղքը՝ առաստաղ ներկելը շարունակելու:

Հայրս կարկամել մնացել էր:

- Այ տղա Ռիչա՞րդ, - ասաց: - Էս ի՞նչ հաշիվ է:

Ծիծաղեց:

- Չլինի՞ թե իմ գերանն էլ ես այս ճանապարհով ստացել:

- Վայ, Ալեքսանդր ջան, Ալեքսանդր… Բա դու գիտես ի՞նչ, - լրջացավ: - Բա էս օրով դու ո՞րտեղից էիր ձրի երեք-մետրանոց գերան ճարելու:

- Վայ քու տու՛նը չքանդվի…

Հայրս նայում է վեր, առաստաղին` էլ քանդե՞լ կլինի, ամեն ինչ սարքել-վերջացրել, ծեփել ու ներկել են: Ի՞նչ անի:

Իսկ Ռիչարդն էլի բարձրացավ պահարանի գլուխ ու շվշվացնելով շարունակեց մեր պապենական տան առաստաղի վրա Արարատ սարը նկարել:

***

Այդպես հայրս տեղեկացավ Ռիչարդի նոր մասնագիտությանը: Ինչեր ասես, որ չէր անում Ռիչարդն իր տաղանդի շնորհիվ: Պատերազմի տարին երբ շատ նեղն էին ընկնում`Ռիչարդն «Օսոբտորգ» կենտրոնական հանրախանութի չեկերը կեղծում էր, գնում-ապրանք էր ստանում, բերում ընկերներին բաժանում:

Հետո… երբ ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցն աքսորից վերադարձավ` դիպլոմ չուներ. աքսորի ճամփեքին դիպլոմը կորցրել էր, թե՞ խուզարկությունների ժամանակ տնից տարել էին ու գործերի մեջ թաղել, թե՞ կնոջ մոտ էր մնացել: - Երբ նրան բանտարկեցին` կինն ու երեխաները նրանից հրաժարվեցին: - Վերադարձավ` իր հին ընկերներից չէր մնացել, բոլորին տարել էին, միայն իմ պապն էր. շնորհիվ մի քանի տարի տևած իր փախուստի՝ որ ճիշտ ժամանակին ինքն իր կամքով վեր կացավ-գնաց Ղազախստան՝ իրեն «ձեռք չէին տվել», կար, ապրում էր: Եվ ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցը, աքսորից վերադառնալով, առաջին հերթին եկավ մեր տուն: Ոչ շոր ուներ հագին, ոչ փող գրպանում, ոչ տուն ուներ, ոչ  աշխատանք, - իրեն ոչ մի տեղ աշխատանքի չէին ընդունում, չէին հավատում. ասում էին «դիպլոմ չունե՞ք, ստում եք, թե դուք Լեյպցիգի համալսարանն եք ավարտել, ու՞ր է ձեր դիպլոմը»:

Պապս հորըս կանչեց.

- Ալեքսանդր, - ասաց, - հապա մի Ռիչարդին գտիր ու բեր, ասա՝ ես իրեն կանչում եմ:

Հայրս գնաց` լավ է, Ռիչարդը տանն էր: Ասաց՝ իսկույն վեր կացավ եկավ:

- Բարև, Ռիչարդ ջան, անցիր: Էս տղային հիշու՞մ ես, - դիմեց պապս ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցին:

Ակադեմիկոսի վիզը դողում էր, ադամախնձորն իր կամքին հակառակ գնում-գալիս էր. կիսակույր արցունքակալած աչքերով նայեց Ռիչարդին.

- Չէ, չեմ հիշում: Հանդիպե՞լ ենք: Հանդիպած կլինենք… Աչքս լավ չի տեսնում:

- Հանդիպել եք, հանդիպել: Դու էլ դեռ գովել ես, մեծ ապագա ես խոստացել:

- Կարող է պատահել:

Պապս մոտեցավ գզրոցին, բացեց, այնտեղից իր մեծ, հսկայական, ոսկեփայլ դիպլոմը հանեց և մեկնեց Ռիչարդին.

- Ռիչարդ ջան: Անարդարություն է եղել: Մենք քեզ հետ պիտի արդարությունը վերականգնենք: Կարո՞ղ ենք:

Ռիչարդը Լեյպցիգի համալսարանի շրջանավարտի դիպլոմը ձեռքը վերցրեց, շուռումուռ տվեց ու ասաց.

- Երեք օր ժամանակ է պետք: Թուղթը պիտի ճարվի. սա հատուկ թուղթ  է:

- Ռիչարդ ջան, այսօր երեքշաբթի է, ուրեմն չորեք, հինգ, ուրբաթ. շաբաթ օրն այս ժամին այստեղ քեզ ենք սպասում:

Եվ Ռիչարդը դուրս գնաց:

Այդպես ակադեմիկոս Տեր-Հարությունյանցը կրկին գործի դասավորվեց, դիմացավ, չմեռավ, ապրեց, տարիներ հետո՝ Ստալինի մահից հետո, նրան արդարացրին, «ռեաբիլիտացրին», վերականգնեցին ակադեմիկոսի կոչումը: Այս պատմությունն իրենց երեքից բացի ոչ ոք չիմացավ: Ակադեմիկոսն այժմ չկա, վաղուց գնացել է մեզնից, ինչպես և պապս: Նրանց փոխարեն՝ այժմ հայրս ի՛նձ պատմեց այդ  պատմությունը:

***

Ռիչարդն իր համար էլ դիպլոմ սարքեց: Եվ գործի ընդունվեց. դարձավ մի մեծ գործարանի գլխավոր ինժեներ: Երեք տարի աշխատեց, հետո բռնեցին. ինչ-որ կերպ իմացվել էր, որ դիպլոմը կեղծ է: Հայրս ասում է, որ դատարանում Ռիչարդը փայլուն ելույթ ունեցավ (դատապաշտպանից նա հրաժարվեց). վեր կացավ ու ասաց.

- Երեք տարի շարունակ ես ձեզ հետ աշխատել եմ և ձեզ ղեկավարել: Վա՞տ եմ աշխատել: Գործարանի արտադրանքից որևէ դժգոհություն կա՞: Իմ պարտականությունները կատարելիս ես թերացե՞լ եմ: Ոչ: Ընդհակառակը: Մեր գործարանն առաջավորների շարքն է դուրս եկել: Եթե չիմացվեր, որ դիպլոմս կեղծ է՝ ես ձեզ ևս մի տասը տարի կղեկավարեի, և ոչ մեկիդ մտքով չէր անցնի, որ ես ինժեների կրթություն չունեմ: Դեռ  ինչե՜ր կանեինք միասին: Հիմա ձեզ համար ի՞նչն է ավելի կարևոր. գո՞րծը, գործի լավ կազմակերպու՞մը, թե՞ թղթի այդ չարաբաստիկ կտորը: Դուք ինչի՞ համար եք ինձ դատում. որ երեք տարի դժվար գո՞րծ եմ արել:

Ռիչարդն, ասում է հայրս, մեծ հռետոր էր. նրանցից` որ ոչ միայն խոսքով են ազդում, այլև ինտոնացիայով, ազդեցիկ տեսքով, համոզիչ կեցվածքով:

Հետաքրքիր հարց էր. իրավունք ունի՞ անբարեխիղճ մարդը ղեկավար պաշտոն վարել, եթե վարում է այն հաջողությամբ: Մի կողմից, իհարկե, մարդ, որ չեղած տեղից իրեն դիպլոմ է հայթայթել՝ կարող է հանկարծ ու չդիմանալ և ուրիշ բաներ էլ կեղծել. այդ տեսակետից նա, ով երբևէ որևէ կեղծիք թույլ չի տվել, ավելի վստահելի է: Բայց չէ՞ որ գործարանի գլխավոր ինժեները, իրոք, պիտի ֆանտազիայով մարդ լինի, պիտի ձեռներեց, մի քիչ արտիստ լինի… Հետո՝ նայած, թե ի՛նչն է ավելի կարևոր դասվում. գործի արդյու՞նքը, թե՞ բարոյական կողմը: Եթե բարոյական կողմը՝ ապա քիչ ղեկավար աթոռ կգտնվի աշխարհիս երեսին ընդհանրապե՛ս, որի վրա նստողների խիղճը, եթե այն կա, իրենց չանհանգստացնի:

Վերջապես, ո՞վ էր մեղավոր, որ Ռիչարդը կրթություն չստացավ. ոչ միայն բարձրագույն, այլև միջնակարգը չավարտեց: Եթե նա այդպիսի փայլուն կրթություն ուներ, չունենալով և ո՛չ մի կրթություն, պատկերացնու՞մ եք ինչպիսին կլիներ նա, եթե սովորած լիներ, ասենք, Լեյպցիգի (հա-հա-հա) համալսարանում: Ինչևէ. նրա հանդեպ, կարելի է ասել, ներողամիտ վարվեցին. չէ՞ որ «ժողովրդի թշնամու» որդի էր. ընդամենը մի քանի տարով աքսորեցին Սիբիր:

Բայց այնտեղ նա երկար չմնաց:

Մի օր, ասում է հայրս, փողոցով քայլում է՝ մեկ էլ ինչ-որ մեկը ձայն տվեց.

- Ալեքսա՛նդր:

Շուռ գա՝ տեսնի մազերը կարճ կտրած Ռիչարդը: Հորըս աչքերը շլդիկացան:

- Ա՛յ տղա Ռիչա՞րդ: Էս ո՞րտեղից: Բաց են թողե՞լ:

Աչքով արեց.

- Բա՛ց են թողել, ո՜նց չէ:

- Ա՛յ տղա, - վախեցավ հայրս, - հո չե՞ս փախել:

- Չէ, չէ, Ալեքսանդր ջան, հանգիստ կաց: Օրինական կերպով եմ հետ եկել:

Պարզվեց, որ իր աքսորյալ ընկերներից մեկի համաներման շնորհիվ ազատման թուղթն էր եկել, ինքը վերցրեց, տնտղեց, ճիշտ դրանից մի հատ էլ իր համար սարքեց, դրեց ծրարի մեջ, ամեն ինչ տեղը տեղին, ու հանձնեց ընկերոջը: Սա երբ հասավ Մոսկվա` այնտեղից փոստով ուղարկեց: Թուղթն օրինական ճամփով հասավ Սիբիր, աքսորավայր, և այն ստանալուց մի հինգ օր հետո իրեն ազատ արձակեցին:

Դրանից հետո դեռ մի քիչ ժամանակ էլ պտույտ էր գալիս  քաղաքով, ձեռքն ինչին որ մեկնեց` ոչինչ չհետաքրքրեց, վերջապես մի օր հայրիկիս մոտ եկավ և ասաց.

- Գնում եմ:

- Ո՞ւր ես գնում:

- Էլ էստեղ չեմ կարող մնալ, չեմ դիմանում: Երևանն ինձ համար փոքր ներկապանակ է: Գնամ Մոսկվա, տեսնեմ ինչ կարող եմ անել:

Եվ գնաց:

***

Հայրս Ռիչարդից տեղեկություն չուներ ուղիղ քսան տարի: Միայն մի անգամ, թերթում կարդալով մի մարդու մասին, որը Ռոստովում հինգ հատ խոշորագույն խանութ էր կողոպտել և որին վերջապես բռնել էին ու մահապատժի  դատապարտել, և որի անունն էր Ռիչարդ Տեր-Նահապետյան` հայրս շատ տխրեց ու մայրիկիս պատմեց, թե ի՜նչ լավ, ի՜նչ շնորհալի տղա էր այդ Ռիչարդը՝ մանկության իր ընկերը, և թե ի՜նչ տխուր է, եթե այդ խանութ կողոպտողը հենց այդ Ռիչարդն է եղել: Մոտավորապես վաթսունական թվականների կեսերի պատմություն էր: Հետո անցավ տասից էլ ավելի տարի: Մենք գնացել էինք Սենեժի՝ մերձմոսկովյան մի լճի ափի հանգստյան տուն: Մի օր ես ջրի մեջ եմ մտել, լողանում եմ, ծնողներս ինձ հրահանգում են ջրից դուրս գալ արդեն, որովհետև ճաշի ժամ է, իսկ ես  համառում եմ: Հանկարծ ափեզրին կանգնած մեկն ուշադիր նայեց հորըս և ասաց.

- Ներեցեք, դուք Ալեքսանդրը չե՞ք:

Հայրս, անակնկալի եկած, շուռ եկավ:

Իր առջև կանգնած էր մի հսկա տղամարդ, մոխրապատ հսկա բաշով և երկու մորուքով. տարօրինակ այդ մորուքը երկու երկա՜ր առանձին ծայր ուներ:

- Ռիչա՞րդ:  Չլինի՞ թե դու ես:

- Հա, Ալեքսանդր ջան, ես եմ:

Երկու ծերացող տղամարդ ողջագուրվեցին ու լաց եղան:

Հայրս աղեկտուր ձայնով կանչեց.

- Նե՜լլի, Նե՜լլի, հապա մի շու՛տ, շու՛տ եկ այստեղ:

Մայրս վազեվազ եկավ:

- Նե՜լլի. սա գիտե՞ս ով է: Ի՞նչ ես կարծում, ո՞վ է: Ես քեզ այնքան եմ պատմել նրա մասին… Հապա, գուշակիր, կարո՞ղ ես:

Մայրս իր ուշադիր աչքերով դիտեց հորըս կողքին կանգնած հետաքրքիր կերպարանքը:

- Ռիչարդ Տեր-Նահապետյանը, - ասաց:

Ռիչարդը զարմանքից քար կտրեց:

Ես այդ ժամանակ տասը տարեկան տղա էի և այդ տեսարանը դիտում էի ջրից, քանի որ այդպես էլ դուրս չէի եկել, և մի որոշ ժամանակ ծնողներս իմ մասին մոռացել էին:

Այդպես Ռիչարդ քեռին կրկին մտավ մեր կյանքը:

Նա հարուստ էր, բարետես, շրջապատված էր երկա՜ր-երկար գեղեցիկ կանանցով, վարում էր «Շևրոլե» ավտոմեքենա… Պարզվեց, որ նա, իհարկե, այն  ավազակ Ռիչարդը չի եղել, որին գնդակահարել են, թեև ճանաչել է նրան և մտքովն  էլ անցել է, որ իր անուն-ազգանունը թերթում տեսնելով՝ Երևանում կկարծեն, որ դա  ինքն է:

Պարզվեց, որ նա ապրում է Տաշքենդում, որ այնտեղ նա քանդակագործ է, որ ամուսնացած  է եղել  ու բաժանվել է, և որ իր որդին ամուսնացել է ամերիկուհու հետ և այժմ Ամերիկայում է: Այստեղ նա եկել էր հերթական գեղեցկուհու և իր ընկեր քանդակագործ ամուսինների ուղեկցությամբ, հենց այնպես, մեկ  օրով, ժամանակ  անցկացնելու:

- Ռիչա՞րդ:  Իսկ  էն շնորհքդ պահպանվե՞լ  է, - հարցրեց  հայրս, օդում  մատներով անորոշ շարժում անելով, և Ռիչարդն աչքերով լռեցրեց նրան, ներկաներին ակնարկելով, ու խոսքը կտրեց:

Այդ ամառվանից ես մի նոր քեռի ձեռք բերեցի, որն ապրում էր հեռու Տաշքենդում և Նոր տարվա նախօրյակին մեզ այնտեղից պես-պես չիր ու չամիչ էր ուղարկում արկղերով, ինչպես նաև` արևելյան պոեզիայի գեղեցիկ հրատարակություններ:

Հաճելի էր այդպիսի ամենազոր քեռի ունենալը:

Հետո նա սկսեց երբեմն Երևան գալ:

Կանգ էր առնում «Հրազդան» կառավարական հյուրանոցում: Նրա  տրամադրության տակ  միշտ կար սև գույնի ավտոմեքենա, նրա ծանոթներն ու շրջապատը բարձր պաշտոնի անձինք էին: Նա  «դու»  էր ասում  հայրիկիս ղեկավարներին և կառավարության շատ անդամների: Նրա սիրտը հիվանդ էր, չէր կարելի շատ ակտիվ  կյանք վարել, բայց նա, իհարկե, վարում էր. ռեստորաններ, բանկետներ, հյուրասիրություններ… Հոգնում էր, փախչում-գալիս էր մեր տուն, բայց, ուզեր թե չուզեր, իր պոչից կպած, իր մորուքի երկու երկար ծայրից կպած՝ քարշ էր գալիս աղմուկը, հոգնեցուցիչ սրամտությունը, վերնախավի դրսևորույթը: Հայրիկիս հետ նստելով, ժամերով վեր  էին հիշում մանկության դեպքերը, հին ծանոթներին, թե ու՛մ ի՛նչ է պատահել այս տարիների ընթացքում, թե ո՛վ ի՛նչ է անում, - և հանկարծ նրան զանգահարում էին ու ինչ-որ տեղ ռեստորան կանչում, կամ՝ ի՛նքն էր զանգահարում, և պարզվում էր, որ նրան վաղուց արդեն որոնում են…

- Ռիչարդ, ախր ու՞ր ես, է՞. մենք էլ ձեռ ու ոտ ենք ընկել… Ախր խաշը սառեց, է՛:

Եվ նա դուրս էր գալիս, ետևից քարշ տալով հայրիկիս, որը գնում էր նրա հետ, որ նրան  չվիրավորի ու գուցե մի քիչ զսպի, իսկ հետո առաջին առիթից օգտվելով կամացուկ հետ էր դառնում (եթե, իհարկե, հաջողվում էր) հոգնած, դժգոհ, և ուշ գիշերով Ռիչարդը զանգահարում էր ու հեռախոսի մեջ հռնդում.

- Տո՛, էլի ծլկեցի՞ր:

…Կամ՝ մեր տուն էր գալիս իր ընկերների հետ՝ ցմփոր, աժդահա, կաշվե անձրևանոցավոր, լցնում  էին մեր  տունն  անհանգիստ իրարանցմամբ, տագնապով, մայրս խոհանոցում դեմքը ծամածռում էր, ինձ շտապ խանութ ուղարկում արաղ առնելու, բայց նրանք երբեք երկար չէին նստում, շուտով վեր էին կենում ու գնում, որովհետև դեռ շատ տեղեր ունեին գնալու միշտ:

Բարդ էր, բարդ մարդ էր Ռիչարդ Տեր-Նահապետյանը. մորուքի իր երկու առանձին ծայրի պես` միաժամանակ և՛ անկեղծ էր, սրտացավ, և՛՝ դերակատար. լարախաղաց էր. ինձ թվում էր, ես այնպիսի տպավորություն ունեի՝ որ նա մեր ճամբարի ներկայացուցիչն է թշնամու ճամբարում: «Մեր»՝ ես, իմ մայրը, իմ հայրը, նրանց ընկերները, բարեկամները: «Թշնամին»՝ այն բոլոր տարօրինակ մարդիկ էին, որոնց կյանքի իմաստը ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում ըմբռնել: Հանուն ինչի՞ են նրանք  ապրում այս կյանքում, - չէի հասկանում ես: Նրանց ապրելակերպն ինձ թվում էր ունայն, բեկբեկուն, թեև նրանց տեսակետից, ինձ թվում էր, ունայն, բեկբեկունն անպայման մենք էինք՝ ավելի փոքրիկ, արագաշարժ, անվստահ, մի տեսակ՝ թռվռուն:

Ամեն խոսք մեր դեմքը շարժման մեջ էր դնում. ես դա տեսնում էի իմ, հայրիկի, մայրիկի, նրանց աշխատակիցների զրույցի եղանակը դիտելիս. ամեն խոսք մենք արտասանում էինք ավելորդ, չափազանցված տաքարյունությամբ, ասես դա մեր վերջին խոսքը լիներ, այնպես` ասես հայտնագործություն անելիս լինենք, - մինչդեռ ընդամենը լողում էինք խոսքերի անվերջանալի օվկիանում:

Իսկ Ռիչարդի շրջապատի մարդիկ՝ նրանք իրենց արտասանած խոսքն աշխատում էին հազար ու մինից այնպիսինն ընտրել՝ որ կիսաջնջված լինի, տիպական, հազար անգամ տարածված, որ ոչ թե արտահայտած լինեն՝ այլ թաքցնեն ինչ-որ բան: Եվ, ինչ խոսք, նրանց դեմքերն այդ պահին անշարժ էին: Նրանք չէին սիրում կատակ հանուն կատակի՝ նրանց կատակը միշտ կարծես ետին  նպատակ ունենար: Նրանք ինձ իմ համադասարանցիներին էին հիշեցնում. մենք ունեինք դասարանի «տուզեր» (ամենաուժեղ տղաները)` նրանք նույնպես. մենք չափազանց արժանապատիվ ու ինքնագոհ տեսք էինք առնում սեփական անվստահությունը, անազատությունը քողարկելու համար՝ նրանք նույնպես: Մենք ունեինք մեր շրջապատն ու մեր լեզուն ու կյանքի մեր ծեսը, և դրանից դուրս մեզ անվստահ էինք սկսում զգալ ու շտապում էինք ետ դառնալ այդ  մթնոլորտ` նրանք նույնպես: Իսկ Ռիչարդ քեռուն ես նմանեցնում էի… ինքս ինձ. նա նույնպես խոցվում էր ամենից, ուրիշ էր՝ բայց ինչ-ինչ նկատառումներով ստիպված հարմարվում էր իր շրջապատին, ճիշտ ինչպես որ ես` իմ դասարանին: Բայց  ինչու՞: Ո՞վ էր նրան ստիպում: Նա դրանից շա՞հ ուներ:

Նա արդեն զզվել էր իր այդ շահից, բայց ակոսը խորն էր, դուրս գալը՝ դժվար: Եվ հետո՝ ու՞ր դուրս գաս: Մի անգամ նա ասաց, որ եթե ուրիշ երկրի քաղաքացի ծնվեր՝ ապա փայլուն փաստաբան կդառնար. դա է իր ամենանվիրական միտքը. մեր երկրում, ավաղ, փաստաբանները հարգի չեն: Նա պիտի լիներ՝ հռետո՛ր փաստաբան, հա՛րց լուծող, գո՛րծ անող փաստաբան, այլ ոչ թե ինչ-որ տզտզան՝ խանգարիչ հանգամանք… «Այո, ես գիտեմ, որ մեր երկրում էլ են փաստաբանները կարևոր գործ անում, բայց ես կուզեի լինել ոչ թե գլուխը կախ խլուրդ՝ այլ հպարտաբաշ  խրխինջ… Ոչ թե հարմարվեի խաղի կանոններին, որ վզիս են փաթաթում «նրանք»` այլ ի՛նքս թելադրեի կանոնները, մի ելույթով՝ փոխեի՛ դրանք, իմ  ելույթից հետո սահմանադրության մեջ հոդվա՛ծ արտագրեին, նոր հոդվա՛ծ մտցնեին… Բայց դե ես այս երկրի մարդ եմ և ուրիշ երկրում ապրել չէի կարող»… «Իսկ  ինչու՞ դու չես գնում Ամերիկա՝ որդուդ  մոտ»: «Չէի  դիմանա… Հետո` ինձ արտասահման ո՞վ կթողնի: Կենսագրությունս թույլ չի տալիս: Ես ինքս էլ չեմ համառում, աշխատում եմ ավելորդ տեղը պետությանն իմ գոյության մասին չհիշեցնել»:

Նա խելոք էր. նա  տեղյակ էր ամեն ինչից այնքան՝ որ պարզապես անկարող էր խելոք չլինել. նա շատ լավ գիտեր, ինչն ինչոց է այս աշխարհում: Բայց նա տաքարյուն տղամարդ էր, և իր ապրած կյանքը, աշխարհիս մեծամեծներին մերձավոր լինելը, բայց և երբեք անվերապահորեն անձամբ մեծամեծ չլինելը նրան հավելյալ ցինիկ էին դարձնում: Նա լի էր ծաղրական առակներով՝ կյանքի ամեն կողմի մասին, և պատմում էր դրանք, ուրիշների խոսքը կտրելով, անհամբեր՝ ուրիշների կարծիքները մի կողմ շպրտելով, չլսելով նրանց  ասածները… Հոգնեցուցիչ մարդ  էր, շուտ  էր  հոգնեցնում շրջապատին, և ես էլ էի նրանից շուտ հոգնում ու դրա համար էլ նրա հետ աշխատում էի շատ չշփվել: Երբ գալիս էր մեր տուն՝ քիչ հետո ես գնում էի իմ սենյակ, փակվում, գիրք կարդում: Ես նրա հետ ինձ բացարձակապես ազատ էի զգում, չէի ամաչում փախչել: Ուրիշի խոսքը կտրող, դիմացինին ականջ չդնող նրա հարձակումներին կարելի էր դիմադրել միայն փախչելով կամ իր իսկ եղանակով՝ իր խոսքը կտրելով: Ես վարվում էի նրա հետ ինչպես կուզեի. կուզեի՝ պատասխանում էի նրան, կուզեի՝ բանի տեղ  չէի դնում: Այլ մեծահասակների հետ ես չէի համարձակվի այդպես վարվել: Ես նրա հետ երբեք չէի զրուցել առանձին, նա ինձնով հատուկ չէր զբաղվել երբեք: Նա ինձ տեսնու՛մ էր լոկ: Ասես հարազատ… Պա՞պ: Նույնիսկ՝ տատ: Ահա ես՝ նրա առջև: Հայրս իրեն ինչ-որ բաներ իմ մասին պատմած կլիներ՝ այդ էր: Այնուամենայնիվ՝ ես վստահ էի, որ նա ինձ սիրում է, և համարում էի, որ այս ողջ արտաքին կեղևները՝ մի կողմ, մենք պարզապես չենք հասցնում, հարմար ժամանակ չի պատահում, որ միմյանց հավաստիացնենք միմյանց հարազատությունը, այն ինքնըստինքյան առկա է, ի՛նչ արած, ինքն այդպիսի անփույթ կյանք է գերադասում՝ ի՛ր գործն է, մե՛կ է՝ նա իմ քեռին է, և դա անվիճելի փաստ է:

Մայրս երբեմն ընկնում էր նրա թակարդը, սկսում էր հետը վիճել: Օրինակ՝ նա սիրում էր կրքոտ կրկնել, որ, այ, եթե հայերը ժամանակին մահմեդականություն ընդունած լինեին՝ կխուսափեին բոլոր կոտորածներից ու շատ լավ նորմալ կյանքով կապրեին մինչև այսօր և կլինեին նորմալ ազգ: Պետականությունն էլ  կպահպանեին, մշակույթ էլ կստեղծեին… Մայրս փորձում էր նրա հետ վիճել, իսկ ինձ դա անիմաստ էր թվում, ես համարում էի, որ քառասուն տարեկանը բոլորած տղամարդու հետ վիճելն իմաստ չունի (եթե նպատակդ նրա կարծիքը փոխելն է), եթե նա քո մտքերի ուղղությամբ չի մտածում՝ չարժի է՛լ ժամանակ կորցնել, որովհետև հին մտքերի ակոսներն արդեն շատ են կարծրացել նրա գլխուղեղում: Ես շատ մեծամիտ էի մեծահասակների հարցում:

Նրա աչքերը փոքրիկ էին, խորը, կարմիր, ուշադիր: Սև հոյակապ կոստյումներն ու երկու ծայրանի մորուքն իրեն դարձնում էին սինյոր կոմանդոր, խաչակիր միջնադարյան օրդենի գեներալ: Վառվռուն միջնադարյան մեծ, կլոր շքաստղն էր պակասում բաճկոնին: Մի անգամ արքեպիսկոպոսի տոնական զգեստն էր հագել Մոսկվայում, և վանք այցելած ժողովուրդն իրենից սկսել էր օրհնանք տենչալ: Միջին Ասիայում մի շարք մեծ քաղաքական արձաններ էր դրել, որոնցից մեկն արժանացել էր պետական մրցանակի: Հայրս նրա հետ զրուցելիս սկսում էր թվարկել իր ծանոթ գեղեցիկ տարիքոտ կանանց, համոզում Ռիչարդին վերադառնալ Երևան, բնակվել այստեղ, ամուսնանալ, տուն դնել…

- Ի՞նչ տարբերություն, - պատասխանում էր Ռիչարդը, ձեռքով անհամբեր շարժում անելով, կտրելով հորըս դատողությունների շարքը, - ի՞նչ տարբերություն, այստեղ՝ թե այնտեղ, քանի որ ինքնաթիռ կա… Այժմ, Ալեքսանդր ջան, երբ ես քեզ կրկին գտա, երբ ես ճանաչեցի Նելլիին ու Գևորգին՝ ես հաճախ կգամ Երևան. առանց ձեզ երկար չեմ դիմանում: Այժմ ես գիտեմ, թե ու՛մ մոտ եմ գալիս: Դու կարծում ես, նրանք (նա ձեռքով անորոշ շարժում էր անում դեպի դուրս) ինձ պե՞տք են: Ես նրա՞նց մոտ եմ գալիս: Ոչ: Ես ձե՛զ մոտ եմ գալիս: Եթե այստեղ անցկացրածս օրերից թեկուզ մի օրը ձեզ չտեսնեմ՝ չեմ դիմանա, սիրտս մղկտում է: Դրա համար էլ այսպես հաճախ եմ ձեր տուն գալիս, թեկուզ մի րոպեով մտնեմ, տեսնեմ՝ գնամ: Նելլի ջան, գիտեմ որ ավելորդ հոգս է, կներես…

- Ի՞նչ  հոգս, ինչե՞ր ես ասում, այ Ռիչարդ ջան:

- Դու մեր տան հարազատ մարդն ես…

- Իսկ ինչ վերաբերում է այստեղ ապրելուն… Այնտեղ ես մեծ բնակարան ունեմ, հսկայական արվեստանոց, կանայք, որոնց ընտելացել եմ… Գուցե, գուցե, իրոք, երբ վերջնականապես ծերանամ՝ գամ կյանքիս վերջին տարիներն անընդմեջ ձեզ հետ անցկացնեմ: Առայժմ՝ ես երկու ամիսը մեկ կգամ ձեզ տեսության:

***

Հանկարծ իմացանք, որ Տաշքենդում Ռիչարդին ինֆարկտ է խփել, որ նա արդեն մեկ ամիս է պառկած է հիվանդանոցում, որ շատ ծանր է տարել ինֆարկտը… Նրանից մի նամակ եկավ` մանրագույն ձեռագրով գրոտած հինգ-վեց տետրակի էջ: Հայրս այդ նամակից շատ էր հուզվել: Երբ պիտի գնար գործուղման արտասահման՝ առավոտյան, երբ արդեն  պատրաստվում  էր օդանավակայան մեկնել՝ բացեց ճանապարհորդական իր դրամապանակը, ամենօրյա դրամապանակից այնտեղ տեղափոխեց իմ և մայրիկիս լուսանկարները, ինչպես նաև մայրիկիս հոր և մոր լուսանկարները` առանց  այդ  չորս լուսանկարի տնից  դուրս չէր գալիս, - և հանկարծ  դիմեց ինքն իրեն.

- Հա, իսկ Ռիչարդի նամա՞կն ուր է:

Ռիչարդի նամակը դրված էր իր մահճակալի կողքի սեղանիկին: Ռիչարդի նամակը հայրս նույնպես դրեց իր դրամապանակը և մեկնեց: Այդ նամակից նա նույնպես այլևս անբաժան էր, ինչպես և մեր լուսանկարներից:

Ի՞նչ բան է հայը օտար աշխարհում: Դժվար հարց է: Դրա համար նախ և առաջ լավ կլիներ պատասխանել այն հարցին՝ թե ի՞նչ բան է հայն ընդհանրապես: Գրականությունը, թերևս, միակ ազգագիտությունն է առայժմ. ազգագրությունը ոչ մի կերպ չի հասցնում ազգագիտություն դառնալ: Կազմելով ազգային սովորույթների, մշակույթի առանձնահատկությունների հետաքրքիր, ուսանելի ցուցակներ՝ ազգագրությունը միշտ բաց է թողնում ինչ-որ մի կարևորագույն բան, հենց այն` ինչը որ ազգին ազգ է դարձնում, ինչը որ միմյանցից տարբեր ոգի է ներարկում հային, ռուսին, վրացուն, հրեային, թուրքին… Առանց համակարգելու այդ հատկանիշները՝ լավ գրականությունը, թերևս, այնուամենայնիվ հաջողացնում է պահպանել այդ ոգին: Բանն այն է, որ ազգագրության տեսակետից, մի տեսակ, այնպես է ստացվում՝ ասես հայ մարդը միայն ազգագրագետն է: Նույն ձևով էլ պատմագիտության տեսակետից իսկական հայ է սկսում թվալ միայն նա`ով հետաքրքրվում է սեփական պատմությամբ: Բանասիրության տեսակետից էլ՝ հայը բանասեր է, բանաստեղծ է, գրականության գիտակ… Դա տարօրինակ, բայց օրինաչափ փոխակերպում է: Այո, հայ է, իրոք, նահապետը, գեղջուկը, մշակը, պանդուխտը, հայրենադարձը… Հայ են բոլոր լավ մարդիկ, բոլոր լավ հայերը… Իսկ ի՞նչ անեն «վատ» մարդիկ: Ովքե՞ր են նրանք: Թե՞ նրանք հայ չեն: Ֆիզիկոսը, որ իր պարտքը չի համարում հետաքրքրվել ազգի պատմությամբ[1], նա՞ ով է: Իսկ բազում ու բազում երաժիշտները, նրանք՝ որ ազգային գործիքներ չեն նվագում, նրանք՝ որ ժամանակ չունեն կյանքում այլ բանով հետաքրքրվելու՝ քանի որ պիտի անվերջ աշխատեն, աշխատեն, սովորեն՝ միջին մասնագիտական որակ ձեռք բերելու համար… Իսկ գործարանի բանվո՞րը. բանվոր դասակա՞րգը. և այն բոլորը, որ պարզապես հավես չունե՞ն քննարկելու այդ հարցը՝ թե ովքեր են իրենք… Ովքե՞ր են իրենք: Չէ՞ որ նրանք նույնպես հայ են, մտահոգվեն դրանով` թե ոչ: Եթե դու ինչ-որ բան արդեն ես - էլ ինչի՞ համար է քննարկելը: Քննարկում են՝ ով  կիսատություն է զգում, կասկած, ով անվստահ է…

Ի՞նչ բան է հայը օտար աշխարհում: Ոչ թե արտասահմանում` երբ ետդարձ չկա և, ինքդ էլ չնկատելով, կուռք ես դարձնում ամեն մասունք և ծես՝ ամեն թեթև, անպարտադիր, հեշտ նստող սովորույթ… Դրանք առանձնապես չեն էլ խանգարում` որ ապստամբես իրենց դեմ, կուզես` պահպանիր, մոռացար` իրենք իրենց մասին չեն հիշեցնի: Առանձնապես ժամանակ էլ չկա տառապելու: Տունդարձ չկա: Ուրիշ կյանք է: Հաջողություն, Հայրենիք:

Ոչ թե այդպես՝ այլ՝ մեր կողքին, մեր իսկ լայնարձակ երկրում, մեր քթի տակ: Միշտ կարող ես ետ դառնալ, բայց… ու՞ր: Ո՞վ  ունես լքյալ: Մայրդ մեռավ քսան տարի առաջ… Մթնոլորտն էլ այնքան տարբեր չէ` որ կարոտես հայրենիքիդ բուն առօրյան, հիմնարկությունները, ավտոբուսները, գազը, ռեխերը… Րոպեն մեկ` հայրենակցի ես հանդիպում, խոսում եք հայրենի լեզվով, բոլորը գիտեն, դու ով ես, այստեղ կա փող, լավ վերաբերմունք, կուզես՝ գործ դզելով, կուզես` աշխատասիրությամբ հասիր մուրազներիդ… Ճամփեքը բա՛ց են: Եվ` կանայք, կանայք, կանայք: Խմիչք, խմիչք, խմիչք: Խոսքեր, խոսքեր, խոսքեր: Մարդիկ, ծանոթներ, գործեր, գործ: Աշխարհը մեծ՝ իսկ քո գլխի տերը դու ես: Ոչ մեկին պարտք ես, ոչ՝ պարտական:

Տունդ չկա ու չկա ու չկա. փոխիր կյանքումդ տասը բնակարան, կուզես քսանը փոխիր, կուզես ունեցիր նաև ամառանոց, կամ միանգամից մի՛ քանի բնակարան և ընտանիք, և քո որդին թող ո՛չ մի բառ հայերեն չիմանա, բացի հայրիկ բառից` միևնույն է, հայրենի տանդ կարոտը` եթերային, աննյութ, անիրական, - կրծում է ներսդ: Դու այդ տունը չունես, չունես նույնիսկ մե՛ր չափ, մեր` որ մեր տները փոխարինել ենք բազմահարկ կացարաններով, խցկվել մեջները, և հեյ գիտի հա՛ թե ո՛ր անցյալում մնացին Այգեստանը, խաղողների բաղերը Կարապի լճի  փոխարեն, մրգատու այգիների անվերջ շարանները Սայաթ-Նովայի փոխարեն ու Խանջյանի երկայնքով` հե՜ մինչև Նորքի ծայր, և Մամուռ գետակը քաղաքի մեջտեղում, ուր եթե գնում էիր լողանալու ձեր թաղից Ալեքսանդրի հետ՝ հայրդ ծեծում էր քեզ և ասում «Չեմ ասե՞լ, մյուս անգամ առանց մեծերի քաղաքից դուրս չգնաս»: Այժմ, խողովակի մեջ զրահված՝ այն հոսում է Կարապի լճի տակ, Օպերայի կողքով, գարնան ու ամռան անձրևներից երբեմն վարարելով՝ գազոնների հողը ծակում ու դուրս է գալիս, Օպերայի այգու երկաթաճաղերից փոքրիկ ջրվեժիկ կապելով դեպի Թումանյան փողոց ու՜ ներքև Տեր-Գաբրիելյան փողոցով, որն առաջվա Թումանյանն է, իսկ այժմվա Թումանյանն առաջվա Լենինի, իսկ այժմվա Լենինի՝ առաջվա Ստալինի… հե՜ ներքև ընդհուպ մինչև Չարենցի դպրոց, որի տեղ առաջ «Անաստված» («Բեզբոժնիկ») կինոթատրոնն էր` հենց եկեղեցու ներսում, որի բակում տղաներով հորըս ընկերները մի անգամ ինքնաթիռ հավաքեցին… Ռուբեն անունով մի տղա կար` տեխնիկայի սիրահար, կազմակերպեց` և, իրոք, թաղի տղերքով հավաքեցին, մի քանի ամսում ամեն անհրաժեշտ մաս ճարեցին, հայրիկներն էլ օգնում էին… Թևերը` պինդ, մոմած թղթից, այո՞: Թորիկի հայրը ժողովրդական կոմիսար էր: Նա կարգադրեց՝ ավիաբենզին բաց թողեցին: Շարժիչն արդեն հռնդում էր, պտուտակը՝ քամի անում, սավառնակը դողդողում էր, աշխատում տեղից պոկվել՝ բայց թևերի բացվածքը բակի մուտքից լայն էր ստացվել, բակից դուրս գալ չէր կարողանում… Ստիպված՝ ետ քանդեցին, հայրերից մեկը պայմանավորվեց՝ տարան օդանավակայանում հավաքեցին, բայց երկրորդ անգամ հավաքելուց հետո այլևս չաշխատեց, և այդպես էլ պիտի լիներ, զարմանալու բան չկա, այդպես էլ պիտի լիներ… Թե… Չաշխատե՞ց, թե՞ շատ լավ էլ աշխատեց, բայց որ իմացան որ թռնել են ուզում` արգելեցին, ասացին «ձեզ ո՞վ է այդպիսի բան թույլ տվել», ինքնաթիռը ձեռներից առան` կարծեցին Թուրքիա են ուզում փախնել… Այդ հայրերին հետո տարան-վերացրին, իսկ Ռուբիկը գնաց Մոսկվա սովորելու, դարձավ ինժեներ-կոնստրուկտոր, ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր, - և կորավ, և տարիներ հետո հանկարծ գործուղման եկավ Երևան ու… եկավ ու գտավ հայրիկիս, նրանք միասին եկան մեր տուն` փոքրիկ, քառակուսի գլխով, մազալու, տարօրինակ մարդ էր:

Նրանք միասին լուռ ճաշեցին, հետո միասին լուռ նստած էին, հենց որ ես հեռանում էի նրանցից` ինձ թվում էր, որ այդ Ռուբիկը վերջապես ինչ-որ բան ասաց, ականջիս, թվում էր, վերջապես հասավ նրա խորհրդավոր ձայնը, բայց ես արագ-արագ ետ էի դառնում` և կրկին նա լուռ էր, «երևի, նրա ձայնը շատ բարակ է ու շատ ցածր, չի լսվում», մտածում էի ես, լուռ նստած, դիտելով հորըս ճիգերը՝ լռությունը զրույցի վերածելու.

- Էհ, Ռուբիկ ջան, այդպիսի բաներ… Տարիներ, տարիներ…

Եվ նա խփում էր Ռուբիկի ծնկանը, իսկ հետո կրկին լռություն էր, հետո հանկարծ հայրս էլի մի որևէ հիշողություն էր հիշում ու ասում՝

- Իսկ հիշու՞մ ես…

Եվ պատմում էր, ավելի շատ ինքն իրեն կամ էլ ինձ՝ քան Ռուբիկին, այդ շեկ, ճաղատ մարդուկին, որ լուռ էր ու աչքերը չէր կտրում ինչ-որ մի անհայտ կետից՝ մեր տան պատին: Գուցե՝ Մինասի նկարից, իսկ գուցե՝ շրջանակի վրայի լուսավոր կետից: Երբ հայրս անհույս լռությունից հետո, նոր եռանդ կուտակած, հանկարծ բացականչում էր կրկին ոգեշնչված «իսկ հիշու՞մ ես»՝ նա մի պահ աչքերը վեր էր ելցնում, իսկ հորըս պատմությանը զուգընթաց` նրանք, կարծես չդիմանալով այդ ծանրությանը, կրկին հակվում էին… Եվ ես չդիմացա ու փախա իմ սենյակ, չհասկանալով, թե ինչու է կոկորդումս գունդ, մատիս կարկառը կոպտորեն պոկեցի՝ և արյուն եկավ, և, այդ արյունը ծծելով, արյան համը բերնումս, կանգնած մեր բնակարանի փոքրիկ իմ սենյակի լուսամուտի առջև, դիտելով իմ քաղաքի մոխրագույն մթնշաղն ու կարմիր մայրամուտը՝ որ ցայտում էր շենքերի արանքից, թիկունքովս մեկ սենյակ այն կողմ զգալով նրանց տարօրինակ շփումը՝ ես հասկացա, որ աշխարհում ամենաթագավորը լռությունն է, և որ չկա խոսք` լռությունից բացի, և այսուհետ գրքի էջը ես համարեցի սպիտակ տեղեր՝ բառերի-տառերի-տողերի արանքում, սպիտակ ատամնավոր շերտեր՝ սև ֆոնին, այլ ոչ թե սև չանչեր սպիտակ անբասիրության վրա, այդ սպիտակը չէր կեղտոտվում՝ այն պարզապես ամեն բան խլացնող ամպի պես շրջապատում էր մեզ, մեր ապրածը, մեր ամեն ակնթարթը, ա՛յն էր անասելին, չասվածը, չասվելիքը, ա՛յն էր Մեծն Լռությունը, և ես հասկացա՝ որ խոսքեր ասվում են, պատմություններ պատմվում են միայն մինչև լռության եզրը, սահմանը, միայն այնքան՝ որքան կողորմա թույլ տալ այն՝ Մեծն Ներողամիտը, և որ նույն այդ լռության մասնիկը, նրա միջինն է և Ռիչարդ քեռու հարձակողականությունը, ուրիշի խոսքը կտրելու անհագ փափագը… Ես մտածեցի, որ, երևի, այդ լռության համը տեսնելու համար մարդ պարտավոր է նախ միլիոնավոր բառեր ծախսել-արտասանել, և որ Ռիչարդ քեռին դեռ չի փակել իր պարտքը, իսկ Ռուբիկը (նա այնքան փոքր էր, որ ինչ-որ չէր ստացվում նրան «քեռիացնել»)՝ արդեն փակել է, և կարող է լռել, և միայն այդ լռության իրավունքը վաստակելուց հետո է, որ մարդ կարող է իրական խոսք ասել, և որ խոսքերը պիտի ստուգվեն լռությամբ, և այն, ինչը կմնա դրանից հետո՝ դա էլ կմնա, ի՞նչ արած, ստիպված ենք ընդունել այդ, թեկուզև դա լինի ընդամենը մեկ խոսք կամ՝ դատարկություն. մնացյալը վախկոտություն է:

Մայրս բարկացավ, «տանը հյուրասիրելու բան չկա՝ էլի հյուրեր է բերում, չի՛ կարող, է՛լի, չի՛ կարող»: Հետո մայրս բարկացավ արդեն այդ տարօրինակ հյուրի վրա՝ որ գիշերվա տասներկուսն է` իսկ նա դեռ նստած է, իսկ հետո, երբ գիշերվա երեքին ես վեր կացա որ գնամ զուգարան և կիսաթափանց վարագույրի ետևը տեսա նրանց լուռ կերպարանքները և ինձ կրկին թվաց թե նա, թերևս, այնուամենայնիվ երբեմն ինչ-որ բաներ ասում է, միայն թե՝ ե՛ս չեմ լսում, որովհետև հայրս այդ պահին կարճ քրքջաց, նրան նայելով սիրահարված աչքերով, - երբ ես անցնում էի ծնողներիս ննջարանի կողքով՝ մայրս շուռումուռ եկավ ու քրթմնջաց. «Համա՛ թե երես է, հա՛»:

Առավոտյան հայրս աշխատանքի գնաց առանց գիշերը քնելու, իսկ Ռուբիկը մեկնեց Երևանից: Ո՞վ գիտի, կերևա՞ երբևէ, թե ոչ:

…Հոսում էր Մամուռն ասֆալտի վրայով, հետը տանելով փոշի ու տաշեղ, - ասֆալտի վրայով հոսող ջուրը միշտ սև է լինում, - անցնող ավտոմեքենաներն իրենցից բարձր ցայտեր էին նետում և երթում էին՝ ցայտերից կազմված պատերի ներքո, իսկ տեղյակներն ասում էին «էլի խողովակ է պայթել»:

Այդ է քո տունը՝ այդ ասֆալտը, այդ ավտոմեքենան, այդ հիշողությունը, բնակարան կոչված այդ կացարանը՝ որ փոխարինում է քեզ քո տունը, այդ շենքը՝ քեզպեսների ձեր ընդհանուր փեթակը…

Նույնիսկ այդ տան չափ կիսատ-պռատ մի բան՝ չունեն նրանք, Մոսկվաներում ու Տաշքենդներում, հարմարավետ ու ընդարձակ իրենց բնակարաններում, զով ու արտասահմանյան կյանք հիշեցնելու աստիճան ժամանակակից սարքավորված՝ իրենց ամառանոցներում, - և քայլում են կյանքով՝ սրտներում կրելով հայրենի տան գաղափարը, հույսը, է՛լ ավելի աննյութ՝ քան Ռիչարդ քեռու գրոտած թերթիկները՝ տետրակից անփութորեն պոկած՝ հայրիկիս ծոցագրպանում, այդ խզված լռությունը:

***

Անցան ամիսներ, և Ռիչարդ քեռին կրկին եկավ Երևան: Նույն Ռիչարդն էր՝ փայլուն ու ամպագոռգոռ, միայն մորուքի երկու ծայրերն էին է՛լ ավելի երկարել, լրիվ սպիտակել: Կրկին շրջապատված էր անհասկանալի մարդկանց բազմություններով, կրկին գիշեր-ցերեկ ճամփորդում էր ռեստորանից ռեստորան, անվերջ դժգոհելով, որ ինքը, ախր, այլևս այդպես չի կարող, որ ինքը պիտի ռեժիմով ապրի, քնի, սնվի, դեղ ընդունի: Այժմ նա ի՛նքն էր փախչում իր աղմկոտ ընկերակցություններից և գալիս էր էլի մեր տուն: Բայց մեր տունն էլ աշխարհի ամենահանդարտ անկյունը չի. հանկարծ՝ դռան զանգ, և հյուր էին գալիս մայրիկիս ու հայրիկիս ընկերները, հավաքվում էին բոլորով, նստում ու զրուցում, և Ռիչարդը կրկին դառնում էր հավաքույթի կենտրոն: Ես արդեն մասնակցում էի նրանց զրույցներին, իմ միջից արդեն համարյա լրիվ դուրս էր մղվել մանկական ցասումս, տհաճությունը՝ որ ինձ պատճառում էր մարդկանց անիմաստ շփումը, այն՝ որ մարդիկ կարող են հավաքվել՝ ընդամենը համեղ բաներ համտես անելու նպատակով, ընդամենը ժամանակ սպանելու նպատակով… Ես ընդհանրապես էլ փախչում էի մարդկանց խմբերից, նույնիսկ ընկերներիս՝ գերադասում էի շփվել ամեն ընկերոջս հետ առանձին-առանձին: Բայց կյանքն իր պարտադիր կարգն ուներ. ես սկսել էի շատ սիրել գեղեցիկ աղջիկներ, ես փնտրում էի նրանց, ինձ մագնիսի պես քաշում էին նրանք, և իսկույն պարզ էր, որ միանգամից շատ աղջիկ կա այնտեղ՝ ուր կա ժխոր ու աղմուկ, և միայն աղմուկի մեջ կարելի է հույս փայփայել՝ գտնել պուճախում թաքնված որևէ գեղեցիկ աղջկա:

Բայց այդ մեծահասակները՝ որ գալիս էին իրենց կանանց հետ միասին և, անշուշտ, գալիս էին ոչ թե գեղեցիկ կանայք գտնելու նպատակով, քանի որ ամենագեղեցիկ կանանց իրենք արդեն գտել էին՝ ինձ սոսկում էր պատճառում այն՝ որ նրանք ուրախանում են ուտելուց, խմելուց ու խոսելուց, խոսելուց, խոսելուց… Դա նրանց հանգիստն էր` աշխատանքային բուռն օրվանից հետո, նրանց վերացարկումը՝ կենցաղային հարցերից: Ինձ սկսել էին նաև երբեմն հետաքրքրել նրանց զրույցները, առակները, կարծիքները կյանքի մասին, թեև ես չէի կարողանում հրաժարվել այն զգացումից՝ որ եթե, գրողը տանի, այդքան լավ մարդ ու իրար սիրող մարդ իրար գլխի եք հավաքվել՝ ապա ինչու՞ չեք վեր կենում ու աշխա՛րհը շուռ տալիս:   

Իսկ այդ կանացի խոսակցությունները… Բըռռռ… Նրանք ժամերով կարող էին քննարկել աշխարհի ամենաչնչին մանրուքը, օրինակ՝ մեկնումեկի զգեստի կոճակների ձևը, «կոճակների դերը կյանքի իմաստում» թեմայով երկա՜ր զրույց ծավալել, օրինակներով, ուսանելի պատմություններով հարուստ համեմունքով ընդմիջելով գլխավոր թեման… Ես գլուխս առնում էի ու փախչում նրանցից խոհանոց՝ մայրիկիս մոտ, և հարցնում.

- Ախր ինչու՞ են այդքան լավ մարդիկ միանգամից այդպիսի դատարկ բաներից խոսում, և մի՞թե այսպես է լինելու իմ ողջ հետագա կյանքը:

Եվ նա չէր մխիթարում, ասում էր.

- Իսկ դու ի՞նչ էիր կարծում:

Եվ  պատվիրում էր երշիկը կտրտել:

Երբեմն, այո, նրանք խոսում էին քաղաքականությունից, կյանքի անարդարությունից, և դա հետաքրքիր էր, ես զգում էի, որ դա՛ է միակ անհրաժեշտ թեման, բայց նրանք միշտ խոսում էին արդեն եղած բաների մասին, ինձ ասում էին թե, ընդհակառակը, դա շատ ձանձրալի թեմա է, և ես ժամանակին ինքս էլ կհասցնեմ դրանից ձանձրանալ, քանի որ կզգամ, որ ոչինչ անել հնարավոր չէ, և հազվադեպ էին պատրաստվում ինչ-որ բան փորձել ուղղել, և եթե հանուն ինչ-որ բանի պայքարում էլ էին` ապա ոչ երբեք իրենց կյանքի գնով և ոչ էլ` հանուն աշխարհը շուռ տալու, թանկ գնահատելով իրենց կարճատև, ուրույն, երջանիկ կյանքի իրենց անվիճելի իրավունքը:

***

Հունիսյան զով երեկո էր, և դա այնքան զարմանալի էր` որ այդ երեկոն զով է, որ ոչ մի կերպ չէր ստացվում նրա իսկական գինը հասկանալ: Այն շատ լավն էր, թվում էր, մարդ միանգամից պիտի հանճար դառնա նրանից, բայց այն միակն էր, նրան նախորդել էին շոգ, շատ շոգ երեկոներ, և մարդ ապակենտրոնացել էր ու թմրել, կամքը չէր կարողանում կենտրոնացնել՝ որ օգտագործի այդ երեկոն ինչպես հարկն է, մինչև վերջ, իսկ երեկոն անցնում էր, ամեն զով ակնթարթ, և հանկարծ մտածում էիր. - այս ե՞րբ դարձար այսպես ժլատ, սա պառավության նշան է՝ երեկոն ափսոսելը: Առաջներում՝ կծախսեիր այն մի որևէ անիմաստ բանի վրա, մտքովդ էլ չէր անցնի, որ ափսոս է, կգայիր տուն հոգնած, կպառկեիր քնելու, այլ ոչ թե լուսամուտին գամված կանցկացնեիր այս անվերջանալի ակնթարթները, նզովելով ինքդ քեզ, անկամ՝ դուրս գալ-ման գալ, անկամ՝ ինչ-որ բան մտածել, արարել, ծնել… Թվում էր` հիմա-հիմա կհասկանամ ինչն ինչոց է… Հասկացողությունս մոռանում ու կրկին հիշում էր ինչ-որ բան ու կրկին մոռանում, չէի հասցնում արձանագրել մտքումս…

Եվ այդ պահին մեր տուն եկավ Ռիչարդ քեռին:

- Հայկ ջան, հայրիկդ ասում էր «չի ստացվի», իսկ ես ասացի «կստացվի», ու, իրոք, ստացվեց. հը՞, ի՞նչ ես կարծում, - ասաց նա շեմից, առանց բարև-բարի լույս ասելու, գործունյա տեսքով ներս անցնելով, ձեռքին՝ արձանիկ: Վիսոցկու արձանիկն էր: Դրեց պահարանի գլխին, սկսեց դեսուդեն գնալ ու տարբեր անկյուններից դիտել:

- Ինչ է, տանը չի՞:

- Քնած է:

- Հա, դե թող քնի: Ես քեզ հետ կնստեմ:

- Գնամ սուրճ սարքեմ:

- Չէ, պետք չի: Գիտես, չէ, ինձ սուրճ չի կարելի: Մի բաժակ սառը ջուր տուր:

Ջուրը ես մեկնեցի նրան: Խնամքով սիգարեթի կեսն էր ծխում: Կիսում էր սիգարեթները, որ քիչ ծխի:

- Ինչպե՞ս է, դուրըդ գալի՞ս է:

Իմ դուրն արձանիկը գալիս էր:

- Այո՞: - Ուրախացավ: Յոթերորդ երկնքում էր: - Քո հայրը, սիրելիս, արվեստից բան չի հասկանում: Ասում էր, թե այս չափի գործը չի հնչի: Կաղավաղվի:

Խոսում էր մի քիչ շնչակտուր, խոսքերն արագ-արագ ավարտելով, խոսքերի միջև արանքները մեծ էին. ասես իրեն վատ էր զգում կամ ուզում էր արդարանալ… Միշտ այդպես էր խոսում՝ դիմացինի խոսքը կտրելով, արագ, ասես իրեն չէին համաձայնում, թեև համենայն դեպս ես նրա հետ երբեք չէի վիճում: Այն օրից, ինչ կրկին հայտնվեց հայրիկիս կյանքում՝ միշտ այդպես էր խոսում, և՛ քանի դեռ ինֆարկտ չէր խփել, և՛ լավանալուց հետո, և՛ քանի դեռ Տաշքենդում էր ապրում, և՛ այն օրից, ինչ կրկին տեղափոխվեց Երևան, արդեն ընդմիշտ, - բարձրաստիճան իր հովանավորներն ու մեկենասներն այնտեղ մեռան, իրենց մահով թե գահընկեց արվեցին, փախավ-եկավ Երևան, թողնելով ինչ ուներ-չուներ այնտեղ, իսկ միգուցե վաճառելով, չգիտեմ, - զարմանահրաշ իր մորուքը սափրեց, ասես հետքերն էր թաքցնում, ասես իրեն հետապնդում էին, ասես իր հովանավորների հետ իր մատն էլ էր խառը անմաքուր հաշիվների, - ի՞նչ կա որ, բացառված չէ: Սափրեց` որ չճանաչեն մորուքը, որից երեխաները վախենում էին, մինչև որ նրանց չէին համոզում, որ դա, ախր, Ձմեռ պապի քեռին է, այլ ոչ թե Բառմալեյը, և նրանք համոզվում էին, քանի որ մորուքն, իրոք, ակնառու, ծանրակշիռ փաստարկ էր՝ հօգուտ այդ վարկածի, - սափրեց, եկավ Երևան, բնակվեց «Անի» հյուրանոցում, քանի որ ուրիշ ապրելու տեղ չուներ:

Ես նրանից չգիտեմ ինչ էի սպասում, թերևս, իմաստուն խոսք, - իսկ նա էլի սրամտում էր, մի անկարևոր, ցինիկ, մանր սրամտություն կամ, եթե միայնակ էինք՝ ես ու ինքը՝ անպարկեշտ անեկդոտ էր պատմում, միասին քրքջում էինք, կամ՝ բամբասում էր ընդհանուր ծանոթներից: Մի կարևոր հատկություն ուներ. գործերն այնքան էլ հաջող չէին, բայց չէր բողոքում, առաջվա նման էր իրեն պահում՝ երբ դեռ չափազանց հաջող էին և իր լռակեցությունն այդ հարցում լրիվ հասկանալի էր: Շատախոս էր, և՝ լուռ: Կանացիորեն շատ էր սիրում մանր բաներից վիճել, համարյա կռիվ անելու չափ գոռգոռալ, ճղճղալ՝ իսկ կարևոր բաների մասին՝ երևի՝ տղամարդկորեն, լուռ էր:

Մանր բաներ էին ազգային հոգնեցրած հարցը, պետական անարդարությունները, այն, թե մեր ժամանակակից արվեստագետներից ով է հանճար ու ով՝ ապաշնորհ, իսկ կարևոր բանն ինքն էր, իր դիրքորոշումն այս կյանքում, իր հետագա անելիքը: Տաշքենդը, այո, հացի քաղաք էր, և նա այնտեղ հանճարեղ արձաններ էր տեղադրել այն բանից հետո, երբ ինչ-ինչ պատճառով երկրորդ անգամ բանտ ընկնելուց-դուրս գալուց հետո ցանկացել էր վերադառնալ Երևան` իսկ նրան այստեղ չէին ընդունել, Նկարիչների միության անդամությունից ջնջել էին որպես «ձախ» ու հակասովետական քանդակագործ, թեև իրականում ինքը իր ոճով ձախերին լրիվ հակառակ էր, աջերից էլ ավելի աջ էր, մաքուր հին ավանդական ռեալիզմի ներկայացուցիչ էր՝ կլասսիցիստ, միայն թե՝ դատարկ չէր, իր ճիգերին հակառակ՝ իր քանդակների մեջ ինչ-որ գաղափարներ, այնուամենայնիվ, արտահայտվում էին, ինչքան որ ուզում էր լոյալ, նեյտրալ, օբյեկտիվ քանդակել՝ ինչ-որ թաքուն սատանայիկ-մտքիկ, այնուամենայնիվ, սպրդում-արտահայտվում էր, - Հայաստանում չէին ընդունել, և նա ապաստան էր գտել միջինասիական բարձրաստիճան իր բարեկամների թևի տակ, որոնք նրան հաց, տանիք, գործ անելու հնարավորություն էին տրամադրել… Իսկ էլ ի՞նչ է պետք խեղճուկրակ վարպետին:

Կարծեցի՝ Վիսոցկու արձանը ցույց տալու նպատակով է եկել  (նա այն մեզ նվիրեց տեղնուտեղը), իսկ նա նստել ու նստել էր երկար, թուղթ էր բացում ինքն իր հետ, հեռուստացույց էր նայում, հրաժարվում էր մեզ հետ ընթրել, զրուցում մերոնց հետ…

Նրա քանդակած Վիսոցկին մի քիչ կապկի էր նման՝ սինանտրոպի կամ, որ նույնն է` նեղացած, մռթոտած երեխու: Վիսոցկին քանդակված էր Համլետի դերում: Թեև կիսանդրի էր` բայց զգացվում էր, որ հագինը հռոմեական պարեգոտ է (թե՞ պատմուճան. ինչ որ է): Ես ավելի սովոր էի երկար մազերով Վիսոցկուն: Կարճ մազերը նրան ավելի էին սազում: Վերջերս նրան բոլորը պատկերում էին Համլետի դերում: Կարելի էր նաև հակառակը. Համլետին՝ Վիսոցկու դերում: Նա քսան տարով փոքր էր իր քանդակագործից: Տարօրինակ էր, որ Ռիչարդը որոշել էր նրան քանդակել: Մինչ այդ` Ռիչարդը գերադասում էր պատմական թեմաներ, նշանակալի իրադարձություններ, վաղուց մեռած նշանավոր մարդիկ… Օրինաչափ էր, որ Ռիչարդը որոշել էր նրան քանդակել: Այժմ` երբ տեղափոխվել էր Երևան՝ Ռիչարդը փնտրում էր զրոյից: Չնայած նա մինչ այդ հստակորեն այլ թեմաներ էր գերադասում՝ դա չէր նշանակում, որ այժմ շարունակելու է հին իր նախասիրություններին հավատարիմ մնալ: Նա ազատ էր:

Վիսոցկու վզի ու ուսերի գիծը չափազանց դասական էր, «կարապային» ինչ-որ բան կար այդ գծում: Կիսանդրիների՝ 1/3 թեքությամբ տիպական, «կեսարային» այդ դիրքին զարմանալի էր գալիս դեմքի կապկային դժգոհ արտահայտությունը` դասականությունից անվերջ հեռու: Կարծես ապստամբում էր ու չէր ուզում մարմարավորվել, չէր ուզում արձանանալ: Պարանոցն ահա քարացրել էին, իսկ դեմքը կծկել էր, թույլ չէր տալիս:

Ռիչարդը վախենում էր հյուրանոցի սենյակում մենակ մնալ ու հանկարծ վատ զգալ: Երեկ գիշերը սիրտը կրկին ծակել էր: Ճիշտ է, հյուրանոցի բոլոր կանայք ծանոթ էին իրեն, քիչ երեկոներ չէր անցկացրել հարկի հերթապահուհիների կողքին, ողջ սպասարկող անձնակազմին անուններով էր դիմում, բայց, մեկ է, վախենում էր գիշերով հանկարծ պառկել-քնել՝ ու…

Այժմ մենակ էր, առաջվա պես, երբ ժամանում էր մի քանի օրով՝ ընդոստ, ընկերներով փնջված, առույգ, կատաղի ոստնում քաղաքով մեկ, դեսուդեն, երկրպագուների փեշը ետևից քարշ տալով… Շրջապատի ցմփորները մոմի պես հալվեցին-պրծան, լուծվեցին քաղաքի արևային անցուդարձում, իր շուրջը դեռ պտտվում էին որոշ չափով հին ընկերներն ու մանավանդ նորերը` միշտ գրգռելով, միշտ բամբասելով, միշտ թաց շրթներն աերոպորտի պես մեծ իր ականջին, ինչից ազդվում էր շուտ, չէր կարողանում իրեն զսպել ու սկսում էր աջուձախ լուտանք թափել բամբասված սրա-նրա գլխին… Իսկ գիշերները՝ մենակ էր, հյուրանոցային փոքրիկ սենյակում, հռնդացող սառնարանի քմահաճույքի զոհ:

Եթե վատ զգամ` կզանգահարեմ, - ասաց նա վերջապես, խոստում առանք իրենից և այդ պայմանով բաց թողեցինք ամառային մութ գիշերվա մեջ (քամին կտրվել էր, զովը պակասել, գիշերն անշարժ էր. իսկը սիրտ ծակելու եղանակ). գիշերվա մեկի մոտերքը գնաց:

Ժամը երկուսն անց կես կլիներ, պատրաստվում էինք քնել, հայրս արդեն շալվարը հանել էր` հեռախոսը զանգեց.

- Վատ եմ զգում, Ալեքսանդր ջան, արի:

Հայրս շալվարը ետ հագավ, միասին դուրս եկանք, քնած քաղաքով, Կարապի լճի մոտով, Սայաթ-Նովայով հինգ րոպեում հասանք հյուրանոց: Միջանցքում էր նստած` հերթապահուհու հետ, որ հանկարծ եթե վատ զգա` կողքին մարդ լինի: Շտապօգնությունն արդեն գնացել էր: Գնացինք իր սենյակ: Գրասեղանին թերթ էր փռել, գործիքները շարել, մանր-մունր քանդակ էր անում` մինչև որ մեկնումեկի արվեստանոցում տեղ ճարի աշխատելու: Ընկերներից մեկը խոստացել էր: Ինքը Մոսկվա էր տեղափոխվել, դատարկ արվեստանոցը պիտի տրամադրեր Ռիչարդին:

Նստեցինք նրա հետ մոտ մեկ ժամ, զրուցում էինք դեսից-դենից, հետո վեր կացանք-գնացինք, պատվիրելով, որ զանգ տա, եթե էլի վատ զգա: «Ուզու՞մ ես էլի նստենք», ասաց հայրս, բայց նա ասաց.

- Չէ, դուք գնացեք, գնացեք, Ալեքսանդր ջան, շնորհակալություն, որ եկաք, գնացեք քնեք: Ես հիմա քնահաբ եմ կուլ տալիս ու պառկեմ քնեմ: Մեղք ես, ա՛յ տղա, առավոտը շուտ պիտի վեր կենաս:

Առավոտյան ժամը ութին հայրիկիս զանգահարեցին հյուրանոցից և ասացին, որ Ռիչարդին տարել են հիվանդանոց:

Այնտեղ նա պառկեց երկար, մանրամասն: Զգալով, որ նա չի շտապում դուրս գրվել՝ մենք միրգ առանք, այցելեցինք նրան: Հիվանդանոցը չափազանց լիքն էր հիվանդներով: Նրանք երթևեկում էին միջանցքներով, չնայած շատերը հաշմանդամություն ունեին, և ոչ ոք չէր քաշվում սեփական թերություններն ի ցույց դնել: Հիվանդանոցը կեղտոտ էր և տհաճ: Այնտեղ չկար երիտասարդության հոտ: Լույսն աղոտ էր, հոտը՝ հիվանդագին, մարդիկ՝ մի տեսակ թթված կամ թթու դրած: Երիտասարդներն այնտեղ ծեր էին: Նրանք հրաժարվել էին կատարելագործվելու և բարգավաճելու մտքից: «Սկզբում լավանանք` մնացածը հետո. հիմա գլխավորն առողջանալն է»: Ամենօրյա քաղաքի դեմքը դրսից ես տեսնում, ներսից՝ միայն քո ընտանիքինը, իսկ երբ հյուր ես գնում՝ տանտերերը հավաքվում են, կազմակերպվում, եթե նույնիսկ ոչ՝ առօրյա մարդիկ գոնե առողջ են. չգիտեմ, դժվարանում եմ բացատրել… Հիվանդանոցում մարդ կարծես մի կողմ է թողնում շատ ու շատ պայմանականություններ, և երևում է ժողովրդի կյանքը՝ ներքին, անպաշտպան, խեղճ կողմից:

Բժշկուհիներն ու բուժքույրերը չափազանց գեղեցիկ էին, բժիշկները՝ վստահ ու վստահելի. իսկ դա էլ տղամարդու գեղեցկությունն է: Ես նայում էի նրանց և մտածում. ի՞նչ իրավունք ունի մարդ գեղեցիկ լինել այդ թշվառության մեջ: Ես նայում էի հիվանդներին ու մտածում. ի՞նչ աստիճան պիտի մարդ հպարտությունը կորցնի ու համակերպվի այն զգացմունքին, որ ինքը խեղճ է, ի՜նչ աստիճան պիտի հրաժարվի ինքնահաստատման մղումից, որ ապրի այդ թշվառ վիճակում: Հետո ես մի հիվանդ տեսա… Պարմանուհի էր, նույն հիվանդանոցային խալաթով՝ ինչ ուրիշները: Աչքերը մեծ էին ու երկնագույն, ինքը հյուսիսային գույների էր ու դիմագծերի: Խալաթի տակ զգացվում էր նիհարիկ մարմնի կատարյալ համաչափությունը: Նրա գեղեցկությունը գրգռիչ չէր՝ սիրելի, գուրգուրելի, հանդարտեցնում, փարատում էր մարդու սիրտը: Երևում էր, որ դեռ չգիտի, որ ինքը գեղեցիկ է, և կամ նրա միտքն այժմ լրիվ ուրիշ բաներով է զբաղված: Համեստություն էր բուրում այդ կերպարանքից, և հաճելի էր այդ համեստ կատարելությունը: Վաղուց անցել էր, մեզ չէր էլ նկատել, մենք բաժանվել էինք, ինչպես ամեն օր միլիարդավոր անցորդներ են միմյանցից բաժանվում՝ առանց հանդիպելու: Իսկ ես շարունակում էի փնտրել նրան: Ես ընդհանրապես այդ տարի աշխարհում միայն մի բան էի փնտրում՝ գեղեցիկ աղջիկներ: Հիվանդանոց գնալիս, փողոցով քայլելիս, հիվանդանոցի ներսում ես ինքնաբերաբար շարունակում էի պրպտել, հիվանդությունների կեղևների տակ կենդանության նշաններ ակնկալել, և վերջապես գտա: Հետո ես արդեն գտել էի, վաղուց կորցրել էի, բայց կրկին փնտրում էի՝ նույնին կամ նորը:

Հասանք սրտայինների բաժանմունք: Չե՞ք ասի, Ռիչարդը ո՞ր պալատում է, դիմեցինք միջանցքում մի տղամարդու, բայց մեզ նրա փոխարեն պատասխանեց տարեց բուժքույրը. – Վարպե՞տը: Վարպետի մո՞տ եք եկել: Հինգերորդ պալատում: Մեր վարպետը հինգերորդ պալատում է: Վարպետի մոտ են եկել, - բացատրեց նա ինչ-որ մեկին:

- Ալեքսանդր ջան, էստեղ ես բոլորի համար վարպետ եմ, - ասաց Ռիչարդը, մեզ ընդառաջ գալով:

Միջանցքում նրա դեմ կանգնած՝ ես զգացի, ինչքան է նրա վիզը կարճացել վերջերս, դողդողացող գլուխը՝ ներս ընկել, առաջ թեքվել, ուսերը՝ կորացել, փորը՝ դուրս ցցվել:

Մենք պալատ մտանք, որովհետև միջանցքում անցուդարձն աղմկոտ էր, և նա մեզ ծանոթացրեց հարևանին: Ծեր գյուղացի էր:

- Մեր ուստա Մկրտիչն է: Անունը Մկրտիչ է՝ ես էլ ուստա Մկրտիչ եմ ասում, - ծիծաղելով ասաց Ռիչարդը:

Գյուղացին, որ խալաթով պառկած էր, առույգ ոտքի ելավ, ուզեց դուրս գնալ:

- Նստեք, նստեք, ինչու՞ եք դուրս գնում, - փորձեցինք կանխել, բայց…

- Չէ, տեղը նեղ է, դուք նստեք-հանգիստ զրույց արեք, ես երթամ մի քիչ ծխեմ, - ասաց ուստա Մկրտիչն ու դուրս գնաց:

Հայրս սկսեց տոպրակից հանել մայրիկիս ուղարկած խորտիկները:

- Էս ի՞նչ եք էդքան բերել, ա՛յ Ալեքսանդր ջան, ես բա ուտող եմ… Ես ախր ուտող չեմ…

Ուզում էր համոզել, որ ետ տանենք: Դա անտրամաբանական էր: Մեր հիմնական առարկությունն էլ հենց այդ թեզի վրա էր հիմնված:

- Ոչինչ, կուտես ու կհյուրասիրես. հո հետ չե՞նք տանելու:

Սկսեց ծիրանը կիսել ու ինձ հյուրասիրել, և ես առանց երկար-բարակ մտածելու սկսեցի իրար ետևից խժռել հյութեղ բլթակները, մանավանդ որ նա ասաց, որ ընդհանրապես երբևէ ծիրան չի ուտում: Հայրս էլ էր մեկ-մեկ ձեռքը երկարացնում ու մեքենայաբար մի կտոր համտես անում:

Հիվանդության մթնոլորտից մեջքս կուզ էր գալիս: Ես ոտքի կանգնեցի, մեջքս հենեցի հիվանդասենյակի հարթ յուղաներկ զով պատին, գլուխս ու ներբաններս նույնպես կպցրեցի պատին, աշխատեցի ողջ մարմնով որքան կարելի է սերտ հպվել պատին, սկսեցի ծնկներս ծալելով իջնել-բարձրանալ:

- Տղաս յոգայով է զբաղվում, - ասաց հայրս:

Հետո ես, այդպես պատին կպած, աչքերս փակեցի ու լսում էի նրանց մեղմ զրույցը:

Պալատի անկյունի քառակուսի սեղանի վրա թերթ էր փռված, վրան՝ կավի գունդ, պլաստիլին, մանր մետաղյա գործիքներ: Ռիչարդի արվեստանոցը տեղափոխվել էր իր հետ: Ռիչարդը հայրիկիս էր ցույց տալիս քանդակների իր նախագծերը, պատմում, թե որը որտեղ է մտածում տեղադրել: «Վարպետի մոտ են եկել»:

Առաջ, երբ նա Երևան էր գալիս աղմուկ-ժխորով և ապրում կառավարական հյուրանոցում, եթե նրան բան պատահեր՝ նրան կտեղավորեին, անկասկած, կառավարական հիվանդանոցում՝ հյուրանոցի հենց դեմը, և նա կպառկեր, միայնակ, մեծ և լուսավոր հիվանդասենյակում, և միջանցքները կլինեին դատարկ, հատուկենտ հիվանդները հյուր կգնային միմյանց և նարդի կխաղային իրար հետ:

Ես պատկերացրեցի, ինչպե՛ս է նա կուչ գալիս իր անկյունում, խոր հակվում իր «արվեստանոցի» վրա ու, ինքնիշխան ու անջատ՝ գործ անում, իսկ միջանցքում այս ու այն կողմ են քայլում հիվանդները, բժիշկները, այցելուները, և, անկյունի մահճակալին համբերատար պառկած, նրա թիկունքն է դիտում ուստա Մկրտիչը… Մարդ միշտ ուներ իր խաղը, ուրիշ անելիք այս կյանքում չուներ, թեև նարդիից նույնպես չէր հրաժարվում… Պատկերացնելով, ինչպե՛ս է օրերով այստեղ ժամանակ անցկացնում, «քուջուջ անում» Ռիչարդ քեռին՝ զգացի, որ դրա մեջ ինչ-որ կանացի բան կա: Կանացի պայուսակի մեջ ինչ խաղալիք ասես որ չկա: Կինն ամենուր հնար է գտնում իր թաքուն փոքրիկ խաղալիքներով խաղալ, և այդ պահին նա ներամփոփվում, անջատվում է աշխարհից, դառնում ինքնին իր, ինչպես երեխան՝ խաղալիք ավտոմեքենան դղրդացնելով բազմոցի վրա վարելիս: Քնելու ժամը մոտ է, նա օգտագործում-ըմբոշխնում է վերջին րոպեները, հույսը չի կորցնում՝ որ կմոռանան իրեն քնելու ուղարկել, և մեքենաբար ունկնդրում է մեծերի տաքացած խոսակցությունը…

- Շատ չերկարե՞ց Ռիչարդ քեռու հիվանդանոցը: Ինչու՞ նրան դուրս չեն գրում, - հարցրի, երբ արդեն տուն էինք քայլում:

- Ետ դառնա ի՛նչ պիտի անի, որ: Այստեղ գոնե հասարակություն կա, ինքը իրեն մենակ չի զգում:

Մինչ այդ, երբ կրկին քայլում էինք անվերջ միջանցքներով ու աչքերս մեքենաբար ակնկալում էին հերվա պարմանուհու կերպարը, ևս մի գեղեցիկ արարած հանդիպեց. տիկնիկ-երեխան:

- Նվարդի՛կ, կանգնի՛ր, կընկնե՛ս… Սպասիր, ա՛յ երեխա, ու՞ր ես փախնում, - բարձրակրունկ մոր անամաչկոտ զրնգուն ձայնը հիվանդությունները ճեղքեց: Ու՞մ էին տեսության եկել: Պապիկի՞ն: Աղջնակը դոփդոփում էր ինքնավստահ, բոլորը հիանում էին իրենով, ինքն այնքա՜ն սովոր էր, որ այդպես էլ պիտի լինի, - այդքան փոքրիկ` և արդեն այդքան սովոր. ընդմի՛շտ: Փոքրիկները հաճախ են սովոր հիացմունքի, բայց դա չի խանգարում սիրել իրենց, որովհետև շնորհակալ են դիմացինի սիրուն, - ինքը կարմիր շոր էր հագել, իր կոշոններից-գուլպաներից սկսած մինչև հերակալը ողջը Փարիզ-Նեապոլ Իտալիաներից էր, մայրը մնում էր դեմքը շպարեր՝ ա՛յդ չէր արել, շրթներկ չէր քսել: Եղունգիկներն իհարկե արյան կաթիլիկների պես կարմիր… Սպանում էր իր դստերը մայրը՝ որ այժմ կոտրատվող ընդոստությամբ նետվում էր դստեր անղեկ վազքը կասեցնելու… Մեղք էր աղջնակը, քանի որ ամենագլխավորն իր կյանքում դառնում էր այդ՝ իր արտաքինը հիացուցիչ, և իր ու ընտանիքի այդ կարծիքն առաջիկա տասնամյակներում չէր խմբագրվելու և ո՛չ մի բարյացակամ քննադատությամբ, քանի որ հո չես վեր կենա ասի՝ աղջկադ սիրուն մի հագցրու, իսկ թե մարդ ճաշակ չունի՝ խորհուրդը չի օգնի:

-Էս ու՞մ սիրուն երեխան է, էս ու՞մ նախշուն բալեն է, վա՜յ վա՜յ վա՞յ, վա՜յ վա՜յ վա՞յ, - իր ընթացքի երկայնքով՝ ծափ էր զարկում միջանցքը:

Մինչ այդ էլ՝ Ռիչարդի հիվանդասենյակի սառը պատին հենված ու աչքերս փակած` ես հիշեցի ևս մեկին իմ կյանքի վտարանդիներից: Ռիչարդի «արվեստանոցն» ինձ կանացի պայուսակ հիշեցրեց, սա էլ՝ լեզվաբան Բիբիկի ուսապարկը:

Առաջին անգամ նրա մասին մայրս հեքիաթ էր պատմել, երբ ես փոքր էի: Որ ինքն ուներ մի ընկեր, որը ֆիզֆակն ավարտեց, հետո ընդունվեց կենսաբանական, հետո էլ սա թողեց ու ընդունվեց բանասիրական, որից հետո գնաց Մոսկվա և դարձավ բանասիրական գիտությունների թեկնածու, բայց դոկտոր արդեն չկարողացավ դառնալ, որովհետև աշխարհում չկար այդպիսի գիտխորհուրդ՝ որ գնահատեր իր աշխատանքն ու ասեր, որ սա գիտական գործ է և ոչ թե խաբեություն: Աշխարհում չկար մեկը, որ հասկանար իր ֆիզիկան, իր քիմիան, իր բանաձևերը, կենսաբանական իր փորձերի արդյունքն ու լեզվաբանական հետազոտության գիտականությունը՝ ընդհանրացված: Նա գալիս էր եզրակացության (ըստ մորըս վարկածի), որ մարդկային լեզուն արհեստական ծագում ունի: Հիմա բացատրեմ. ըստ նրա կոնցեպցիայի` լեզուն մարդուն բնորոշ չէ: Մարդը պիտի հաղորդակցման ա՛յլ միջոցներով իրպեսների հետ շփվեր, հենա-հենա սովորում էր այդպես էլ անել՝ և այդ ժամանակ հայտնվում է գերբնական մի ուժ՝ աստված կամ օտարմոլորակայիններ, և պատվաստում, պարտադրում մարդուն շփվել հենց լեզվո՛վ և ո՛չ թե այլ կերպ, ու հղկում-փայլեցնում մարդկային այդ լեզուն: Եվ այլ նշանային համակարգի փոխարեն՝ մարդը շատ արագ սկսում է լեզվով շփվել, և նախորդ այդ նշանային համակարգը լրիվ չի ձևավորվում, քնում է, անհետանում է մարդու ենթագիտակցության խորքերում:

Ահա Բիբիկի գիտական վարկածի հիմքը:

Էրնեկ նրան, նա ուրեմն շատ ազատ ժամանակ ուներ և հավես, որ այդքան սովորել էր, - մտածեցի ես, երբ ուսանող դարձա: - Բայց մեկ է, խելքը գլխին մարդը եթե ֆիզիկոսից հետո ուզի կենսաբան դառնալ՝ նորից ինստիտուտ չի ընդունվի՝ գիրք կկարդա և կդառնա, - միամտորեն մտածեցի ես:

…Հետո հանկարծ մի մարդ է քայլում Երևան քաղաքով՝ ձմռան կեսին մետակ վերնաշապկով, ոտաբոբիկ, պարկն ուսած, սևաթույր բաշն ու մորուքը՝ ալեկոծ և կատաղի: Շները հաչում են, տղերքը ետևից քար են նետում… «Բայց, - ասաց, երբ մի հինգ տարի առաջ կարճ ժամկետով կրկին ժամանել էր, - Երևանը շա՜տ է զարգացել. ո՛չ շուն կա, որ հաչա, ո՛չ էլ տղերքն են քարկոծում՝ քաղաքակրթվել են»: Նա այցելեց մորաքրոջս: Նրանք համակուրսեցի էին եղել: «Որոշել եմ այցելել համակուրսեցիներիցս ոմանց», ասաց: Մորաքրոջս զանգահարեց իր ընկերուհին, որի ձայնը մորաքույրս մի տասը տարի է չէր լսել: Նրանք զրուցեցին, տխրելով, որ այսքան տարի է անցել, և ընկերուհին ասաց. դեմ չի՞ լինի արդյոք մորաքույրս, եթե նա Բիբիկին իր հեռախոսի համարն ու հասցեն հաղորդի: Բիբիկը խնդրել է: Նա հայտնվել է մեր հորիզոնին և հյուր է գնում իր համակուրսեցիներին:

Հաջի Բիբիկն այցելում է մանկության սրբավայրերը: «Իհարկե, խնդրեմ», ասաց մորաքույրս, միայն թե, ասաց ընկերուհին, զգույշ եղիր՝ նա հարբեցող է:

Մորաքույրս լոկ կես շիշ երեքաստղանի կոնյակ ուներ, որը և հյուրասիրեց Բիբիկին: Բիբիկը նման էր մի քիչ Ձմեռ պապու՝ պարկն ու մորուքը: Մորուքն արդեն սկսում էր սպիտակել: Իսկ մորաքրոջս մազերը վաղուց արդեն ձյունաթույր էին, և նա դադարել էր ներկել: Բիբիկը քմծիծաղեց, երբ մորաքույրս առաջարկեց կոնյակ խմել, ասաց, որ ինքն ընդհանրապե՛ս չի խմում, բայց այս ընտանիքի կենացը հաճույքով կխմի: Նա հարցուփորձ էր անում բոլորից, մայրիկիցս հարցրեց և նույնիսկ ինձ հիշատակեց՝ լավ հիշում էր, որ ես ծնվել եմ, կամ, գոյություն ունեմ: Մորաքրոջս զգուշավոր հարցումներին նա պատասխանեց, որ՝ ոչ, ինքը չի վախենում հիվանդանալ՝ կոփված է, որ՝ ոչ, ամուսնացած չէ, բայց մեծ աղջիկ ունի Մոսկվայում, որ ողջ իր ունեցվածքն այս պարկն է, որ գիշերում է բարի մարդկանց տներում, հիմնականում ապրում է աղջկա տանը, որ ոչ մի տեղ չի աշխատում, հավես էլ չունի աշխատելու, իրեն առանձնապես բան պետք չէ, այլ դանդաղ գրում է իր Գիրքը: Արդեն քսանհինգ տարի է գրում է և, տա աստված, կգրի մինչև կյանքի վերջ: Նրա մանրիկ աչքերն ուշադիր էին, առույգ, վազվզուն և սթափ: Խոսելիս նա քմծիծաղով կամ ակնարկով հասկացնում էր, որ ինքը գիտի, որ իրեն մարդիկ խելագարի տեղ են դնում, բայց որ ինքը բոլորովին էլ խելագար չէ՝ ընդհակառակը, որոշ իմաստով` մնացած բոլորն են խելագար, մանավանդ նրանք՝ ովքեր իրե՛ն են գժի տեղ դնում: Նա իրավացի էր: Ես նրա կողմն եմ: Ես նրա մասին պատմել էլ սկսեցի հենց այդ նպատակով. որ բացատրեմ, որ այս ամենը ո՛չ մի իմաստ չունի: Հակառակը. պետք է հրաժարվել ամեն ինչից, պետք է ազատ լինել ցանկացած լծից…

Նա մանրամասն հարցուփորձ արեց, կես շիշ կոնյակը խնամքով խմեց, պարկն ուսեց և թողեց գնաց, իսկ մորաքույրս ուզում էր հարցրած լինել, արդյո՞ք նրա Գիրքը այդ Պարկի մեջ է պահված, և ընդհանրապես ի՞նչ կա Այդտեղ, բայց այդպես էլ չհամարձակվեց:

Գնալիս նա հրաժարվեց մորաքրոջս առաջարկած կոշիկից և հովանոցից: Անձրև էր գալիս: Նա գնաց, ինչպես որ եկել էր, ոտաբոբիկ, և նրա հաստ սպիտակ ոտնաթաթերի տակ տրաքոցով չլմփում էր փոսերի ջուրը: Վերջին միտքը, որ նա հայտնեց գնալուց առաջ այն էր, որ միակ ավելորդ բանը, որ նա հետը ման է ածում՝ ցելոֆանի մեջ խնամքով փաթաթած անձնագիրն է, բայց ստիպված է միշտ մոտը պահել և հետևել, որ կարգին վիճակում լինի, թե չէ ամեն քայլափոխին միլիցիան կանգնեցնում է. ահա՛ թե ով է, ասաց նա, փոխարինել շներին և քարկոծող երեխաներին: Շները եթե դեռ կային էլ հատուկենտ՝ իրենք իրենց քաղաքի կոնտեքստում այնքան տարօրինակ, այնպիսի գերբնական հրաշք էին համարում՝ որ մտքներովն էլ չէր անցնում այլևս հաչել: Անձամբ իրե՛նք էին ուշադրության կենտրոն: Միլիոնանոց քաղաքում տարօրինակ թվալն օրինաչափ էր դառնում, ամեն ինչ, բոլոր մարդիկ տարօրինակ էին թվում, իսկ եթե մի կաթիլ բոլոր մարդիկ տարօրինակ են, ապա ի՞նչ տարբերություն, մի քիչ ավել, մի քիչ պակաս… Եվ ալարում ես հաչել:

Ես նայում եմ շուրջս և տեսնում. Բիբիկը դժբախտ չէր: Եվ, բացի դրանից, իրավացի էր: Կյանքում շատ կան չդժբախտ, բախտավոր մարդիկ: Բայց նրանք մեծ մասամբ իրավացի չեն: Նրանք մինչքննադատական երջանկություն են վայելում: Այն ողորմելի կարող է թվալ: Բիբիկն ազատ էր: Ազատ էր նախանձից, մեռցնող բեռից և, թերևս, վախից: Քանի դեռ նրան ոչինչը չէր հիշեցնում, որ նա միս ու արյուն է՝ նա համարձակ էր: Հիշեցնեին՝ նա դա կհիշեր անճիգ և կնայեր հանդարտ:

Եվ երջանիկ էր Ռիչարդ քեռին՝ հիվանդանոցային իր «արվեստանոցին» հակված, հատիչով նյութը քչփորելիս և քթի տակ մռթմռթալիս. «Այս էլ հո ինձնից չե՛ք խլի, այս էլ հո չե՛ք կարող խլել: Եղել են, այո, իմ կյանքում մութ գործեր, բայց ես դրանք վաղուց եմ թողել, ընկե՛ր գնդապետ, ինձնից ուզելիք չի՛ կարող լինել, ինչ ասել եք՝ արել եմ»:

Նրան կանչել էին այնտեղ իմանալու համար, թե որտեղից էր նա ոսկի ճարել Լենինի արձանիկը ձուլելու համար, որն իր մեկենասը` քիչ առաջվա խոշոր քաղաքական գործիչը, նվիրել էր իրենից է՛լ վերադասին… «Նա է տվել, ո՞րտեղից եմ ճարել, էլ ո՞րտեղից պիտի լիներ: Տվեց ասաց ձուլիր` ձուլեցինք», քրթմնջում էր նա, զգալով, ինչպես են սկսում դողալ իր մատների սպիտակ ծայրերը, կտրուկ, ավելի և ավելի նկատելի, ճիշտ ինչպես որ երբ դեռ նոր այնտեղ գալու ծանուցումը ստացավ ու զգաց, որ սիրտը թպրտաց: «Հանգիստ, - մտածեց նա, - հանգիստ, հանգստացիր, առանձնապես ոչինչ չի կարող լինել, ես «մաքուր» եմ, ես մաքուր եմ պրծել, - միանգամից մի քանի ուժեղ դեղահաբ որսալով սրվակից անկենդան, կամակոր, սպիտակածայր մատներով: - Հանգիստ, եթե այժմ այսպես հուզվես, հետո՞ ինչ է լինելու»:

Այնուամենայնիվ, գնալուց առաջ ամեն ինչին հրաժեշտ տվեց: Ամեն ինչից հրաժարվեց: «Ինձ ոչինչ էլ պետք չի այս կյանքում: Հիշիր, Ռիչարդ, մեկընդմիշտ. չկա այս աշխարհում արժեքավոր բան` որ մարդուն պետք լիներ: Ինչն էլ որ կա՝ սին արժեքներ՝ ամենը դու ժամանակին ունեցել ես, փաղաքշել ես, խաղացել ես, շաղ ես տվել: Փառքը, ոսկին, կինը, գինին: Տեր կենդանին: Հանգիստ, անտարբեր, արհամարհական…

Վախն իր ծեր մարմնի կամքից ուժեղ էր: Չնայած ամենաուժգին դեղահաբերին՝ այն ցնցում էր իր անոթը, դողացնում ոտքերը, թույլ չէր տալիս ուղիղ քայլել փողոցով: Ուզում էր նստել, անջատվել, մոռանալ, պառկել, քնել: Ա՛յ քեզ բան, պետությունը քեզանից բան է ուզում: Դու պետությանը դուր չես եկել: Նորից: Դեժա վյու: Երեկ դեռ հատուկ սիրեցյալն էիր, երեկ դեռ քծնում էր քեզ պետությունը: Այս նույն կապիտանը, որ այսօր քննում է քո հարցը, երեկ լիզում էր կոշիկները քո ու քո մեկենասի, իսկ այժմ փորփրում է նրա գերեզմանը: «Իրե՛ն հարցրեք. ես ի՞նչ իմանամ, որտեղից էր ճարում»: Խալիֆը շուռումուռ էր գալիս դագաղում: Ռիչարդը վախենում էր, և դա տեսնում էր դիմացը նստած ջահել շեկ կապիտանը, և դա մեջքով զգում էր սենյակի անկյունում նստած և ինչ-որ «գործ» իբր թերթող լուռ սևահեր մարդը: Առաջ, երբ երիտասարդ էր` Ռիչարդը վախենում էր իր վախը ցույց տալ ու ծիծաղելի թվալ, երերուն թվալ, ոչ թե առողջ քաղաքացի՝ այլ անվստահ ոչխար: Ամաչում էր այդպիսին կարծվել: Այժմ Ռիչարդը միայն մի բանից էր վախենում: Կասկածելի թվալուց: Դողը կասկածելի էր, կտրվող շունչը կասկածելի էր, շփոթմունքը, վախը… «Սա ոչ թե վախ է, այլ՝ Վախ, ոչ թե վախ կոնկրետ, այլ` ընդհանրապես, կյանքի երկյուղ, երկյուղածություն՝ անիմանալիի հանդեպ: Իմ չափ ապրես՝ դու է՛լ վախկոտ կդառնաս», - կուզեր բացատրած լիներ ինձ, բայց լեզուն կապ էր, ուղեղն ու թուքը՝ մածուցիկ, կպչուն ճահիճ - բառն ու լեզուն խեղդվում էր… Արդարացումները կոկորդից չէին դուրս գալիս:

Դուրս եկավ շենքից: Երկինքը կապույտ էր, արևը՝ վառ: Դեռ վաղ առավոտ էր, զով, օրը չէր շոգացել: Ջուր էր: Դողում էր: Դուրս եկավ և՝ հիվանդանոց: Հետո` մեկ ուրիշ: Նրան այցելեց «ամերիկացի» որդին իր կնոջ հետ՝ ամերիկուհու: Ժամանել էր հորը տեսության: Որդին ուրախ էր, աժդահա, ազատ, բուրավետ, արտաքին: Նա էլ, կինն էլ՝ երջանիկ էին և գաղափար չունեին այս կյանքից: Ինչ շուտ մոռացար դու: Նրանք ունեին իրենց պրոբլեմները, բայց իրենցից բացի ոչ ոք չպիտի ազդվեր դրանցից: Նրանց դեմքերին ոչինչ չէր գրված, բացի ֆիզիկական առողջությունից: Ռիչարդն աշխատում էր որդու հետ նրա սպասածի պես շփվել: Դա ավելի դժվար էր, քան ուզածդ մեծամեծի հետ շփվելը: Որդին վարվեցողության ամենաքմահաճ պարտատերն էր, ավելին՝ քան Ռիչարդի ճանաչած նախկին բազում մեկենասները: Որդին եկել էր և գնալու էր, ուրեմն՝ ինչ-որ կյանքը շարունակվում էր, ուրեմն ինչ-որ տեղ դեռ կար նորմալ կյանքի շարունակությունը, պոչն ահա դուրս էր ցցել ու թափ էր տալիս:

Կարելի էր կարծել՝ ոչինչ չէր փոխվել, ամեն ինչ նորմալ է, կյանքը շարունակվում է, ինքն ահա նստած՝ փորփրում է իր նյութը:

Ես նրանց տարա Սևան, տարա Նորադուզ, տարա Գառնի-Գեղարդ: Ես էի նրանց ուղեկիցը, քանի որ մեջներիս ջահելը ես էի: Եվ երբ խարխափելով փորձում էի շփվել նրանց հետ անգլերեն, և երբ անաչառ փորձում էի վերծանել նրանց համար մեր կյանքի թեր և կողմը, և երբ թույլ չէի տալիս, որ նրանք ծախսեն իրենց ունեցած սովետական փողը, և երբ դիտում էի նրա կնոջը՝ իսկական ամերիկուհի կնոջը, - թախիծը սեղմում էր շունչս: Հայաստանը թանգարան էր բաց երկնքի տակ, ամբողջ աշխարհը թանգարան էր բաց երկնքի տակ, տուրիստական առօրյան պիտի լիներ անվերջ-անսահման, որ տեղացիներն էլ բոլորն անխտիր ուղեկիցություն անեն և իրենց հոգսերն ու խնդիրները հետաձգեն, անվերջ թոթափեն՝ մինչև հյուրերի մեկնելը, և լինեն ուրախ, անպարտադիր ու հյուրասեր և չունենան հյուրասիրելուց ավելի կարևոր նպատակ:

Կինն իդեալական էր. երեսն աչքի չէր ընկնում՝ իսկ մարմինը պինդ էր, գեղեցիկ, սպորտային, անպահանջկոտ՝ բայց և նազելի, հպարտահարույց, զվարթ, թեթև՝ բայց և գործունյա, կազմակերպ, արգավանդ: Հանճարեղ ոսկե միջին, կանացիության հանճարեղ ընդհանուր հայտարար: Նայում էի նրանց ու մտածում. ինչու՞ են  նրանք բոլորն անհատ, բայց տիպական՝ իսկ մեզնից յուրաքանչյուրը մի անասելի, մի անհամակարգ բացառություն:

…Երբ առողջարաններում ու հիվանդանոցներում իր ժամանակավոր քոչը դադարեցնում է` Ռիչարդ քեռին երեկոներն էլի գալիս է մեր տուն, թղթյա պարկով մեկ կիլո կարտոֆիլ և կամ մեկ այլ նվեր թևատակին: Առաջ միջինասիական հսկա մի սեխ կբերեր, այժմ՝ կարտոֆիլ: Ճաշից հրաժարվում է, բայց համարում է, որ առանց այն էլ մեծ անհանգստություն է, որ մայրս համաձայնում է իրեն ընդունել, թեյ ու թխվածք հյուրասիրել, և եթե այդ նվերները չբերեր՝ մենք իրեն չէինք ընդունի: Մայրս նյարդայնանում է, բայց դե մարդ է, էլի, եթե ինքն այդպես է հարմար գտնում՝ թող այդպես լինի:

Հայրս աշխատանքից գալիս է հոգնած, գլխահակ ճաշում, մեխանիկորեն գդալը շարժելով «ափսե-բերան» ուղեծրով, և, դժգոհ, որ Ռիչարդի գալու պատճառով չի կարող պառկել ու մի քիչ հանգստանալ՝ խալաթը հագնում ու բուի պես լուռ հակվում է հեռուստացույցին: Ռիչարդը հարձակվող երանգով ինչ-որ բան է պատմում, հարցեր է տալիս հորըս, հիմնականում՝ զրուցում է մորըս հետ, վերջին քաղաքական նորությունները քննակելով:

Նա լուսավորում է ծնողներիս, խուրձ-խուրձ նրանց բերելով նորամոդա ամսագրերն ու «Մոսկովյան նորություններ» թերթը, ուր լուսավորվում են վերակառուցման ընթացքն ու բարդությունները: Ինքն ու մայրս կարծիք են փոխանակում գրական վերջին նորույթների վերաբերյալ, ապշեցուցիչ հոդվածների, խարդավանքային անցուդարձի: Նա ամեն ինչից տեղյակ է, նա՛ է կողմնորոշում մայրիկիս և ստիպում է, պազապես պարտադրում է, որ որոշ հոդվածներ հայրս անպայմա՛ն կարդա:

Վերջերս Ռիչարդը կարողացավ վերականգնվել Հայաստանի նկարիչների միության շարքերում: Չի պատմում, թե ինչպես դա իրեն հաջողվեց: Պատմում է, թե ինչ արձանների պլաններ ունի ապագայում:

Դաշնամուրի վրայից նրան են նայում նրա սարքած Վիսոցկին ու Ձին:

Փոքր մորաքրոջս որդին, եթե մեր տանն է լինում, ֆռֆռում է նրա շուրջ և այդպես էլ չի համարձակվում իր հարցը տալ. պահպանվե՞լ են արդյոք Ռիչարդ քեռու պատանեկան շնորհքները, և եթե այո՝ ապա թող մի որևէ բան ցուցադրի: Նա լսել է հորըս պատմությունները Ռիչարդի մասին:

Ժամը իննի մոտերքը, երբ հայրս վերջնականապես համակերպվում է այն մտքին, որ այսօր էլ աշխատանքից հետո չքնեց՝ բարիանում է, արթնանում և Ռիչարդին մեծահոգաբար առաջարկում նարդի գցել:

- Ես միշտ պատրաստ եմ, Ալեքսանդր ջան, բայց, կներես, չեմ խնայելու, - ասում է Ռիչարդն ու դժվարությամբ մի կողմ է դնում խաղաթղթերը, որ մինչ այդ համրիչի պես անվերջ խաղացնում էր (իմ այդ սովորությունը նրանից է եկել):

Նրանք նստում-նարդի են խաղում, աչքի տակով ակնոցի վրայով լսում «Ժամանակ» ինֆորմացիոն ծրագիրը, Ռիչարդը կես արած սիգարեթ է ծխում, հայրս նրան հորդորում է, որ ծխելն իսպառ թողնի, կրկին ու կրկին անգամ սկսում բարձրաձայն մտաբերել, թե ի՞նչ ծանոթ գեղեցիկ տարիքոտ կին կա, որ կարող է դառնալ Ռիչարդի ծերունական տարիների կողակից: Եվ պարբերաբար կրկնվող այդ ակնթարթները թվում են հավերժ:

ապրիլ-հուլիս 1987

***

2011-ի լրացում

Հիմա այս ասածս որոշակի կոնտրապունկտ-լրացում է լինելու Վահագն Գրիգորյանի վեպի մասին գրածիս[2]:

Ինչ էի ուզում ասել էս գործով, ու ինչի եմ հիմա հրապարակում: Գործը գրվեց Մոսկվայում, գրամեքենայով (այն ժամանակ քիչ էի գրամեքենայով առաջնային տեքստ գրում, ձեռքով շատ էի դեռ գրում), մի օրվա մեջ գրեթե այնպես, ինչպես հիմա կա: Հետո մի քիչ խմբագրեցի, հիմա էլ, հրապարակելուց առաջ: Մի օրվա մեջ սա գրելը հռնդյուն է, այսինքն ահա՛ թե ինչ թափ ունեի արդեն էն օրերին: Գրելը հեշտ էր, անպաճույճ գործ է, իմ իմացածն էի շարադրում, կարծես իմացածիս նայեի՝ ու վերարտադրեի: Միշտ ուզում էի հայրիկիս աշխարհին, նրա կյանքին տուրք մատուցել, բայց չէր ստացվում: Նույնիսկ իր հոդվածները վերահրապարակելը («Տխուր հուշարձաններ» շարքը) քիչ էր: Սովետի կյանքի սոլժենիցինյան կամ ռիբակովյան տարբերակը կարող էի գրել: Պարզ է, որ այս տեքստն ավելի ռիբակովյան ոճ է, քան սոլժենիցինյան: Որովհետև հայրիկիս կյանքի նկատմամբ վերաբերմունքս հենց այդ էր՝ կարծես էպիքական, դրսից նկարագրված մի պատմություն, որը կապ չունի այսօրվա իրականության հետ ո՛չ թե նրանով, որ ֆիզիկապես այլ աշխարհ է՝ ֆիզիկապես աշխարհը նույնն է. կապ չունի նրանով՝ որ մտածողությամբ, արժեքներով, մոտեցումներով այլ աշխարհ է՝ ինչպես Հոմերոսի էպոսն այլ աշխարհ է, ասենք, Դոստոևվսկու աշխարհի համեմատ: Կոպիտ ասած՝ հայրիկիս աշխարհի մարդիկ զուգարան չէին գնում: Երբեք: Գրեթե՝ ֆիզիկապես չէին գնում: Ես ապրում էի հետդոստոևվսկյան աշխարհում, հայրս՝ հոմերոսյան: Չգիտեմ, դա նրա մտածողությունից էր գալիս երևի, գումարած՝ իրոք աշխարհի փոփոխությունը Հայաստանում ու Սովետում՝ որ տեղի էր ունեցել 1930-ականներից մինչև 1970-ականներն ընկած ժամանակում:

Դրա համար էլ այս գործը երկու մասից է բաղկացած: Մի մասում Վոլֆ Մեսսինգի պես էպիքական՝ տեղական մի Մեսսինգի մասին՝ մի հրաշքի պատմություն է: Երբ Մեսսինգի մասին ֆիլմը վերջերս նայեցի՝ նույն այդ ոճով էր արված, որովհետև պարոն Դիշդիշյանը գիտի, որ այդ ոճը ո՛չ միայն հայրիկիս սերնդին, այլ շատուշատ նոր սերունդներին էլ է հարազատ՝ նրանց մտածողությանը հարազատ է ներկայացնում Սովետը: Կրկին, ինչպես Ռիբակովը, և ո՛չ ինչպես Սոլժենիցինը:

Մյուս մասում լիրիքական ու անհամարձակ զեղումներով՝ բայց փորձել եմ հետդոստոևվսկյան աշխարհը ներս բերել այն էպիքական աշխարհ. կապել անցյալը ներկայի հետ: Բայց շատ փափուկ հետդոստոևվսկյան աշխարհ է, իհարկե՝ ինչպես և փափուկ էր մեր զաստոյը արտաքնապես: Հենց այդ պատճառով՝ որովհետև իմ կյանքին նայել ու թխել եմ, բայց նաև այն պատճառով՝ որ հորըս ազդեցությունը մեծ էր, և եթե նրա ազդեցությունից անկախ ես թույն գործեր կարող էի գրել՝ զուտ հետդոստոևվսկյան (հենց ինչպես, ասենք, «Հայրը»[3] պատմվածքը կամ փոքրիկ «Անցում»-ը[4] քիչ հետո), ապա երբ նրա մտածողության հետ կապված մի բան էի շարադրում՝ ազդում էր, հոմերոսյան էպիկայի այդ լույսը գալիս խառնվում էր ասելիքիս, շարադրանքս դառնում էր փափուկ, հետդոստոևվսկյանը մեջը մնացած՝ միայն գրեթե լիրիկայի մակարդակի:

Էպիկան գրելիս՝ գրեթե ածականներ չկան, գրեթե հոգեբանություն չկա. սա այսպես եղավ: Կարևորը գործողությունն է, այն շեշտադրված է: Հետդոստոևվսկյանը գրելիս՝ ամեն ինչ կարևոր է (եթե Հրանտի պես հանճար է գրում) կամ՝ չգիտես, ի՛նչն է կարևոր, գրում ես և խարխափելով փնտրում՝ թե ի՛նչն է կարևոր (և դառնում է պոստմոդեռնիզմի պես մի բան): Սա երկու այս աշխարհը համադրելու հերթական փորձ էր, մեր ամբողջական աշխարհը տեսնելու անկեղծ փորձ: Դրա համար էլ պատմվածքի վերջն ինձ չէր բավարարում, մտածում էի՝ վերաշարադրեմ, մի նոր բան գտնեմ, մի կարևոր շեշտադրում: Սա գրելուցս գուցե մեկ կամ երկու ամիս հետո «Ռիչարդը» մահացավ: Նրա հուղարկավորությանը Կենտրոնական Սսիայում ապրող տղան (մյուսը՝ ոչ ամերիկացին) եկավ: Ես չեմ եղել՝ չգնացի, այն ժամանակ, ինչպես  հիմա, փախչում էի հայկական թաղումներից և հարսանիքներից: Չէ, սուտ եմ ասում, գնացի, հիշում եմ՝ կարծես կաֆկյան մի երազ: Հայրիկս քաղաքում չէր, ստիպված մայրիկիս տարա: Գնացինք ՄՈՌԳ, բայց գերեզմանատուն չգնացինք: Ռիչարդը ՄՈՌԳ-ում էր՝ անատոմիկում, այնտեղից էին թաղելու, որովհետև տուն չուներ, որ տնից հանեին: Այն օրերին ՄՈՌԳ-ից հանգուցյալին հանելն արտառոց բան էր: Մի քսան տղամարդ ու մայրս, ուրիշ կին չեմ հիշում, կանգնած էին շրջանաձև՝ ՄՈՌԳ-ի դռան դիմաց: Մի քիչ այդպես լուռ կանգնեցին, երկար փեշերով անձրևանոցները հագներին. աշուն էր. հետո դագաղը ՄՈՌԳ-ի դռնից հանեցին (ՄՈՌԳ-ը կլոր շենք էր, չգիտեմ ինչու, մենք էլ շեմին էլի կլոր էինք կապել մեր կանգնած ձևով), դրեցին մեքենան, տարան: Էդ էր ու էդ:

Հայրս վերադարձավ որտեղ որ գնացել էր՝ այնտեղից: Իտալիա կամ Հնդկաստան. տուրիստական խումբ էր տարել. նրան մեկ-մեկ այդ գործը սկսել էր վստահել կոմունիստական կուսակցությունը՝ տուրիստների խմբի ղեկավար լինել: Միջքաղաքային հեռախոսազանգով կարճատև զրույցի ժամանակ՝ մայրս նրան չէր ասել, որ Ռիչարդը մահացել է: Հայրս գիտեր, որ նա հիվանդանոցում է. այդքանը. հարցրել էր Ռիչարդն ինչպես է՝ մայրս ասել էր «ոչինչ», խոսքը փոխել: Հետո, զրույցից հետո, լաց էր լինում: Բայց որ հայրս դուռը բացեց և բնակարան մտավ՝ ուրախ-ուրախ ճռվողելով, հանկարծ ճամպրուկը ներքև դրեց և առաջին ըմբռնելի խոսքն ասաց, մայրիկիս դեմքը տեսնելով. «Ի՞նչ է պատահել»: «Ռիչարդը», ասաց մայրս: Հայրս նստեց ճամպրուկին և սկսեց հոնգուր-հոնգուր հեկեկալ, Ռիչարդի նամակը թղթապանակից հանեց, ճմռեց բռումը, հետո խնամքով ուղղեց... Հետո նրան վալերյանկա տվեցինք... Ես գիտեի, ես գիտեի որ այդպես է լինելու, ասաց նա: Ես գիտեի, որ չպիտի գնամ: Ու ես չկայի նրա թաղմանը... Ու ես չկայի նրա թաղմանը... Ես անընդհատ նրա մասին էի մտածում...

Այդպես վերջացավ էպիքական մեր աշխարհը: Էսպես կոչված՝ 37 թվի աշխարհը: Ասում էինք 37 թիվ՝ և ամեն ինչ հասկանալի էր: Սոլժենիցինն ասում էր հարցը 37 թիվը չի՝ այլ ձեր սերնդի ամբողջ կյանքը, բայց հորըս սերունդը շատ չէր ուզում դա ընդունել՝ հո ամբողջ կյանքդ մեծ սխալի մաս, ողբերգության մասնիկ չէ՞ս համարելու:

Այդպես վերջացավ էպիքական մեր աշխարհը: Կամ՝ այդ աշխարհից մնացած բեկորը: Ճիշտը՝ ճիշտ է: Սխալը՝ սխալ: Ստորը՝ ստոր է: Հերոսը՝ հերոս: Հասկացությունների ինքնությունները մեր հոգիներում միմյանց համընկնում են: Եթե հերոսը ստոր է դուրս գալիս՝ ուրեմն ստոր էր, հերոս չէր:

Այդ աշխարհի մասնիկներն էին՝ որ լալիս ես, երբ տեղի է ունենում «ամենաբնականը»՝ մարդ է մեռնում. լալիս ես, որովհետև չնայած դա «բնական» է (պատերազմից, մարդասպանությունից չի մեռել՝ հիվանդությունից կամ ծերությունից), բայց ընկերոջդ մահը ցավ է պատճառում: Երբ ամուսնուդ ստում ես՝ բարի սուտ ես ասում՝ որ չհուզվի, չվատանա ճամփորդության ընթացքում: Երբ հենց ներս է մտնում ճամփից՝ էլ սուտը պահելու ոչ ուժ, ոչ էլ իրավասություն ունես, և հենց շեմին դեմքիդ արտահայտությամբ հղում ես բոթը: Երբ ընկերոջդ թաղմանը բացակա ես եղել՝ և ամոթ ու ափսոսանք ես զգում, մեղք, թերացել ես ուրեմն ինչ-որ կարևոր, խղճի հետ կապված ինչ-որ հարցում:

Դրանից մի քիչ հետո՝ միտինգները սկսեցին, հետո՝ «Ղարաբաղը», հետո էլ՝ Սովետը քանդվեց:

Հայրս գնացել էր ճամփորդության՝ արդեն երբ Ռիչարդին տարել էին հիվանդանոց: Չգնալ չէր կարող, իր ասելով, որովհետև ամբողջ ճամփորդությունը կքանդվեր, կոմունիստական կուսակցությունը՝ այն օրվա շեֆերը, կտխրեին և կնախատեին իրեն՝ իրեն հանձնարարվածը ձախողելու համար: Նա շատ պատասխանատու մարդ էր: Բայց գուցե, հոգու խորքում, ուրախ էր, որ գնացել էր, ու Ռիչարդի մասին միայն մեկ անգամ հպանցիկ էր հարցրել հեռախոսով մորիցս, ու համաձայնել՝ որ մայրս թեման փոխել էր շատ արագ... Բայց սա արդեն հետդոստոևվշչինա է: Կասկածը՝ հիմնական վարկածի՝ իրական լինելու առիթով: ՎԿՊԲ-ի պատմությամբ ներկայացված պատմությունը հարցական համարելը:

Կամ, գուցե, կրկին էպիկա, մելոդրամայի («ժիզնեննի»-ի) տարրերով (վալերյանկայի), որովհետև պիտի իրեն ժամանակ հատկացներ, որ համակերպվեր, որ Ռիչարդը գնում է, էլ չկա, թե չէ սիրտը կպայթե՞ր, եթե բոթը հենց տեղի ունեցած պահից իմանար, դիստանցիայի, կամաց-կամաց համակերպվելու հնար չունենար… Գուցե փախե՞լ էր Ռիչարդի մահվանը ներկա լինելուց, բնական մարդկային թուլությու՞ն, փախու՞ստ:

Բայց ոչ. հետդոստոևվշչինա է. որովհետև եթե Ռիչարդի կողքին կանգնած լիներ նրա գնալու պահին՝ սրտին խաղաղություն կիջներ, կսփոփվեր տարօրինակորեն, նրա ձեռքը բռնած, հետևելով, ինչպե՛ս է հոգին նրան թողնում, և հետո՝ կմաքրվեր տառապելով, նրա հուղարկավորության կազմակերպմանն օգնելիս…

Ուրեմն՝ իր սրտի հանգստից հրաժարվել և փախել էր, որ հետո տառապի:

Սա նույնն է՝ կարծես երկու կին սիրես միանգամից. քո կնոջը և ևս մեկին. գիտես, ճիշտը ո՛րն է, բայց չես ընտրում: Դրանից սկսվում է հետդոստոևսկյան աշխարհը՝ երբ անցյալում կամ տեսականորեն ճիշտ համարվողը չի՛ ընտրվում, չի՛ բավարարում, չի՛ օգնում:

Ուրեմն հայրս թաքնված պոստմոդեռնիստ է կամ պոստֆրեյդիստ, ճիշտ ինչպես Ռիչարդն էր: Ուրեմն զուտ հոմերոսյան էպիկան ֆալշ է, ՖԱՌՇ, ճիշտ ինչպես Մեսսինգի մասին ֆիլմը: Ուրեմն չի եղել միայն մեկ հատ 37 թիվ, ուր հերոսներին նահատակել են ստորերը, պատահական բշտիկ՝ նորմալ և գեղեցիկ կյանքի մարմնին: Իրականում՝ բացի դրանից հերոսներին նահատակել են հերոսները, ստորերին՝ ստորերը, խառը, հերոսն ու ստորը նույն մարդն են, մարդը մեկ ստոր է մեկ հերոս, մեկ՝ ոչ էն ոչ էն, բայց երբեմն լինում են, առանձին դեպքերում՝ հերոսներ: Բայց՝ հազվադեպ: Իսկ երկարատև հերոս՝ է՛լ ավելի հազվադեպ: Իսկ պիտի լինի հակառակը: Հակառա՞կը: Ռիչարդը, հայտնի է, «մեղքեր» գործել էր, բայց չէ որ նա անմեղ տեղը գնդակահարված հայրիկի զավակ էր. էլ ի՞նչ «մեղք»:

Ուրեմն մեր ապրած կյանքի ամեն պահը, հետդոստոևվսկյան իմաստով՝ 37 թիվ է, 37 թվիկներ, 37 թվիկների շարան, շարաններ, և այժմ ապրվողը նույնպես:

Այս ամենը պիտի այս պատվածքի վերջը լիներ, բայց մինչև գրելը հասկացա՝ որ կարիք չկա, ինչը որ 1987 ին գրվել էր՝ այնքանն էլ հերիք էր:

Եվ վերջը չգրեցի:

Կամ, գուցե, սպասում էի՝ որ հասունանամ, մահ լրջորեն նկարագրելու կարողություն ձեռք բերեմ՝ ու նոր սա նկարագրեմ:

Բայց հասունացա՝ ու էլի չկարողացա:

***

2023-ի լրացում

2013-ի կողմերն էր, երևի, երբ մի ոչ մեծ խմբով նստած էինք, չգիտես ինչու՝ Ստամբուլում: Իմ շրջապատն իմ գրածները չի կարդում, բայց պատմություններ լսում է: Չեմ հիշում, առիթն ինչն էր՝ Ռիչարդի արտակարգ ունակության՝ ստորագրություն կեղծելու, կնիքներ կեղծելու մասը պատմեցի: Պատմության ամենա«ջյուսի», բնականաբար, մասը: Ունկնդրողներից մեկը մի աղջիկ էր՝ խելոք, կրթված, միջազգային կազմակերպություններում աշխատող: Նրա հայրը ժամանակին եղել էր Սովետական Հայաստանի խոշորագույն կարևոր գործարաններից մեկի տնօրենը, պարզ է, որ հարուստ ընտանիքից էր, էլիտա: Երբ պատմեցի՝ ասաց.

- Հայրդ քեզ ճիշտ չի ասել, նա գիտեր, որ գերանը գողացված է: Բայց հանուն ընկերոջ գնաց այդ քայլին:

- Ինչի՞ ես կարծում:

- Որովհետև արդեն երբ ցուցակը տեսավ՝ որ իր անունով է, հասկացավ, որ իր անունով լիքը բան են ցրում: Եթե ինքն իր անունը չտար՝ Ռիչարդի գործը չէր հաջողի: Էնպես որ ոչ թե հայրդ էր Ռիչարդին ամբողջ կյանքում պարտական, այլ Ռիչարդը՝ հորըդ:

Հետդոստոևսկյան այդ աղջիկը, իհարկե, կիմանար. նա այդպիսի բաներից հասկանում էր: Բայց կծիկը խառն է՝ հետդոստոևսկյան. վայ թե իրար փոխադարձաբար պարտական էին, ընկերությունը դա է: Իսկ ով ինչ էր զգում կոնկրետ՝ այլևս չգիտենք:

[1] Թեև դրանք քիչ էին, ավելի հեշտ էր գտնել բանասեր՝ որ իր պատմությամբ չի հետաքրքրվում, քան նման ֆիզիկոս այն օրերին: 2011

[2] https://www.gtergab.com/hy/news/prose/time-of-turmoil-time-of-turn/131/

[3] https://www.gtergab.com/hy/news/prose/father/246/

[4] https://www.gtergab.com/hy/news/prose/the-crossing/153/

15:09 Հունվար 05, 2024